“Rant için Soylulaştırma Operasyonları Yapılıyor!”

Kentsel dönüşüm projeleri mahalleleri, semtleri, kentleri durmaksızın dönüştürürken konuyla ilgili tartışmalar da aralıksız devam ediyor. Dönüşüm projelerinde en çok eleştirilen konular; insanların yerlerinden edilmesi; şehrin ahalisinin, şehrin ana unsurunun, şehri var eden “insan”ın ihmal ediliyor olması, şehrin kimliğinin belirlenmesinde ahalinin söz sahibi olamaması… Yani dönüşümde göz ardı edilen sosyolojik bir boyut söz konusu. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyoloji Bölüm Başkanı Prof. Dr. Ali Akay, kentsel dönüşüm projeleriyle, “eski” diye adlandırılan ve yaşanmışlığı olan yerlerin yıkılarak belleğin yok edildiğine, mahalle yaşamının unutturulduğuna dikkat çekiyor. Projelerin sadece bir soylulaştırma projesi değil, aynı zamanda unutturma projeleri olduğunu vurgulayan Akay, “Hesaplaşma üzerine kurulu Cumhuriyet tarihi bugün hesaplaşılan alanı siyasi tarihe bırakmış gibi durmasına rağmen, konut tarihinde unutturmayı hedeflemiş gözükmektedir” diyor. Prof. Dr. Ali Akay ile kentsel dönüşümün yarattığı sosyolojik sorunları konuştuk…

Bugün kentler sadece ikamet edilecek yerler haline dönüştü; yaşanacak yerler olmaktan iyice uzaklaştı. Kentsel dönüşüm projeleri ve TOKİ’lerin bu konudaki etkisi üzerine neler söylemek istersiniz?

Başbakanlığa bağlı bir organizasyon olarak TOKİ görülmemiş bir şekilde büyüyen bir organizasyon. Neredeyse bütün Türkiye’nin her yerinde tekel oluşturmuş vaziyette. Devlet tekeli şeklinde işleyen bu kurum, İstanbul ve Türkiye’nin diğer birçok yerini yeniden inşa etmekte. Sosyal konut olarak, sanırım, 2003 yılında başlayan bu oluşum aradan geçen 10 yıl içinde en mutena semtlere kadar her yerin inşaatını üstlenmiş durumda. Son dönemlerde en çok Bağdat Caddesi’nde ve Fenerbahçe semtlerinde “noktalı yıkımlar” haberleri duyulmakta. Bu bakımdan baktığımızda, ilk maddeleri arasında, aslında, TOKİ en başından beri ne işe yaradığını ve hedefini açıklamış durumda; “toplu konut piyasasını” disipline etmekle görevli bir kurum olarak başlamış ve bugün bu disiplin her tarafı sarmış vaziyette. Devlet ve bunun üzerinden Belediyeler, denetleme ve düzenleme yetkisini, demokratik olmayan yöntemlerle ellerinde bulundurmaktalar. Ve mesela, TOKİ’lerin başlangıçtaki stratejisi alt ve orta gelir gruplarına yönelik olarak ortaya çıkmasına rağmen, bugün ilk kuruluş ilkelerinden çok uzaklaşmış durumdadır. Bölge olarak “Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgelerine” odaklanmakla başlayan TOKİ, Batı’nın ve İstanbul’un en mutena semtlerine kadar girmektedir. Bakırköy sahilinden Tarlabaşı’na kadar İstanbul’un birçok yerinde faaliyette olduğu gibi diğer Türkiye şehirlerinde de aktif olarak gözükmektedir. 

Yaşanmışlığı olan yerler yıkılarak “bellek” yok ediliyor

Kentsel dönüşüm projelerinde şehirlerin ana unsuru, şehri var eden “insan” -insanın yanı sıra tarih ve kültür- ihmal ediliyor diyebilir miyiz?

Zaten en büyük tehlikesi tarihi kolektif belleği yok etmesinde; şehir hayatının zengin ve fakir mahalleleri demeden her yerde aktif durmakta ve çalışmakta.  İnsan ve alt gelir grupları için başlayan hareket bugün bu gelir grubuna yönelik binalar değil üst gelir grubuna ait olabilecek binalar ve projeler üretmektedir. Ortaçağ Avrupa’sında “markalamak” adı altında görünür kılınan, işaretlenen yerler ve bedenler vardı. İktidarlar tarafından bu işaretlerin yapıldığı yerler ve bedenler “aşağılanmış” demekti. Bu dönemde “unutulmasın” diye yapılan veya “hep hatırlanması gereken” işaretlerdi bunlar; hayat boyunca dışlanmak üzere.  Bugün ise tersine, Türkiye örneğinde “eski” diye adlandırılan ve yaşanmışlığı olan yerler yıkılarak “bellek” yok edilmekte. Dışlama ve mahallesinde oturamama işaretleri, dışarıda bırakmaktan ve mahalle yaşamının unutturulmasından geçmekte. Ev sahipleri mahallelerini terk etmek zorunda kaldığında o mahalle ve yaşanmışlık ilişkileri sona ermektedir. Bu yeni zenginleşen burjuvazinin yeni iktidarları tarafından,cezanın unutuluş üzerine kurulmasıdır. Sadece bir soylulaştırma projesi değil, aynı zamanda unutturma projeleridir de. Hesaplaşma üzerine kurulu Cumhuriyet tarihi bugün hesaplaşılan alanı siyasi tarihe bırakmış gibi durmasına rağmen, konut tarihinde unutturmayı hedeflemiş gözükmektedir. AKM bunun en sembolik örneği olarak durmaktadır. Ama aynı zamanda, yeniden yapılmak istenen yapılarda ise, mesela yapılamayan Topçu Kışlası veya başka örneklerde olduğu gibi “Disneylandlaşmış” bir “simülasyon” dünyası karşımıza çıkartılmakta. Olmayanı yeni baştan yapmak demek, hatırlatma değil de yine unutturmak üzerine kurulu zaten. Bu ikisi “iktidarların aynı ekonomisine” bağlı değil. Ama ikisi de spektaküler (gösteriye ait). Vatandaşları veya mahallelileri disipline etmek, belki de ilk gözüken şey.

Banliyöleşme, kadük bir girişim

Sulukule’de, Fikirtepe’de, Tarlabaşı’nda tartışmalı projelerin hayata geçirildiğini görüyoruz. Bir şehrin kimliğini kim seçmeli? Şehir ahalisinin de katılımcı olması sağlanamaz mı? Dünyada nasıl yürüyor bu işler?

İktidarlar 19. yüzyıldan beri değil daha da eskilerden beri hep hakim grupların ve hakim insanların tekelinde işlemiştir. Georges Eugène Haussmann, Paris’i yeniden tasarladığında, karanlık ve küçük sokakları yerle bir ederek büyük bulvarlardan oluşan bir kent planlaması yaptı. Hijyen ile ilişkili olarak adlandırılan, ama aslında şehri yeni bir disipline sokan ve “insanların ve havanın” akışkanlığını sağlayan bir kent ortaya koydu. Ve işçi sınıfının ayaklanmalarını kanalize edebilecek bir şehircilik planlamıştı. Walter Benjamin’in Pasajlar adlı kitabı da, Baudelaire üzerine olan kitabı da bu şantiye halindeki Paris’in dönüşümünü ele almaktaydı. Bugün İstanbul örneğinde olduğu gibi ormanları yola çevirerek insanların ve taşıtların akışkanlığı ele alınıp malların ve inanların dolaşımı sağlanmak ve hızlandırılmak istenmekteyken,  havanın akışkanlığı değil de tam tersine havanın gasp edilmesi pratiklerini yaşamaktayız. Üçüncü köprü etrafında kesilen ormanlar da ODTÜ ormanlık arazisinin üzerinden geçilip, hatta yok edilip yola açılması da aynı mantığın parçaları. Bütün bunlar eko-sistemi kaile almayan hesapsızlıklar. Bir de eskide kalmış, terk edilmiş bazı alışkanlıkların tekrar edilmesi söz konusu. Özellikle, Avrupa’da 1945 sonrası demokratikleşen bir dünya anlayışı içinde insanların istediği konutlar ve şehircilik planlaması yapılması planlanmıştı.  1949’daki bir kanun ile Pahalı Olmayan Yerleşim (Habitation a Bon Marche) kavramı terk edilerek HLM’lere geçildi. Bunlar kamu ve özel şirketler tarafından yapılmaktaydı. Ancak bu banliyöleşmede, mesela Fransa örneğinde olduğu gibi, dünyanın birçok şehrinde  “HLM’leşme” yaşadı. Düşük Kiralara Oturma (Habitation à des Loyer Moderee) yerleri adı altındaki bu HLM’lerde 1960-70’li yıllarda Metro-İş-Uyku dünyası yaratılmaya çalışıldığında -bütün Fransız Yeni Dalga ve İtalyan Yeni-Gerçekçilik sineması bu imajlarla doludur- bu tip bir planlamanın, bugün çöktüğünü görmekteyiz. Hâlbuki TOKİ’leşme bu model üzerinde ve bu model çöktükten sonra planlanmıştır. Bu bakımdan da 21. yüzyıl normlarına uygun gözükmemektedir. Uydu kent olarak adlandırılan Türkiye’ye has banliyöleşme bu anlamda kadük bir girişim olarak gözükmektedir. Sadece belleği silmekle kalmamakta merkezlerde, banliyölerdeki uydu kent tasarımları da eski bir modele bağlı olarak tasarlanmış durmaktadır.  Ayrıca oralarda çalıştırılan işçilerin hayat ve çalışma şartlarının ne kadar eğreti olduğunu da gazetelerden öğrenmekteyiz. Bir de buna inşaat sektöründe çalıştırılmaya başlayan göçmen ve kaçak mülteciler eklenince şartların ne kadar arkaik olarak yönetildiğini de izlemekteyiz. Ücretlerin ödenmemesi durumunda, mesela Eskişehir’de taşeron inşaat işçilerinin protestoları olduğunda yine taşeron firmaların koruma kollukları tarafından ateş açılarak bu protestoların dindirildiğini de yine muhalif gazetelerden takip etmek mümkün. Bir bakıma Başbakanlığa bağlı bir firma olarak çalışmakta.