1980 Sonrası İstanbul’da Yaşanan Kentsel Gelişme Dinamikleri

İstanbul’un kentsel gelişiminde 2000’li yıllar sonrasında dikkati çeken önemli değişim öğesi, MİA’nın da gelişimine bağlı olarak, yeni oluşan “mekânsal gelişme aksları”dır. Bu akslarda yer alan yapılaşmalar, İstanbul’un kentsel bütünlüğü içinde geleneksel merkezlerden ayrılan, küreselleşme rüzgârıyla etkileşim gösteren bu boyutuyla özel nitelikler taşıyan yeni ticari yapılaşma örnekleridir. Mekânsal oluşumları itibariyle bu gelişme akslarında kentin merkez ve fonksiyon alanlarının yaşadığı değişim ve dönüşümün sonucu olarak ortaya çıkmıştır.

Bu gelişme aksları bir başka ifadeyle, kentin değişen yüzünü yansıtan, yeni alışveriş – oturma- eğlence ve çalışma alanlarının bir eksen içinde yoğunlaştığı mekânları olarak tanımlanabilir. Kısacası “Hipermarketleşme” ile başlanan “dev alışveriş ve ofis merkezlerinin” gelişimi ve “gökdelenleşmeyle” devam eden sürecin mekânsal yansımasıdır. Bu boyutuyla “küreselleşmenin yansıma mekânları” olarak da tanımlanabilecek olan bu yeni oluşumları, bugün için altı mekânsal gelişme aksında toplamak mümkündür;

1-Şişli - Mecidiyeköy – Zincirlikuyu - Maslak aksı
2-Bağlarbaşı – Altunizade - Ümraniye aksı
3-Kadıköy - Kozyatağı -  Ataşehir - Kartal aksı
4-Bakırköy –Yenibosna- Bağcılar – İkitelli aksı (Basın Ekspres Yolu)
5-Avcılar – Beylikdüzü - Haramidere aksı
6-Levent - Kavacık aksı

Alışveriş / Ofis Merkezlerinin Gelişme Aksları ile Basın Ekspres Yolu

Bu süreç “Hipermarketleşme” evresiyle başlamış “Gökdelenleşme”, “Plazalaşma” eğilimiyle yeni boyut kazanmıştır. Bugün İstanbul’da kentsel gelişmeyi izleyen ve yönlendiren, karma kullanıma sahip önemli “alışveriş merkezleri” bulunmaktadır. Son dönemde Basın Ekspres Yolu üzerinde de açılan birden çok AVM bulunmaktadır.

Alışveriş merkezleri ve finansa bağlı hizmetler sektörünün yarattığı dinamizm ile İstanbul yatay büyüme sürecine, düşey büyüme sürecini de ilave ederek tarihi, kültüre ve çevresel değerleri ve dokusuyla gelişen yeni bir yapılaşma eğilimiyle yüz yüze kalmıştır. Bu gelişme sadece ofis binaları ile sınırlı kalmayıp; büro, alışveriş, konut, spor ve eğlence merkezi gibi bir takım işlevlerin bir arada bulunduğu çok işlevli yapıları ile yeni anlamlar kazanmıştır.

Perakendecilik sektörünün çok yakından ilgilendiği bu gelişmeler mekânsal anlamda İstanbul’da olduğu kadar pek çok Anadolu kentinde önemli dönüşümler yaşatmıştır.

2500 m2 üzeri alışveriş merkezlerinin toplam tüketim harcamaları içindeki payının her geçen gün artması bu dönüşümün bir göstergesidir. Modern perakendecilik sektörü geleneksel tüketim değerlerinin yerine hızla yenilerini koymaktadır. Bu gelişme trendini ve dinamizmini gelecek yönündeki öngörülere dayandırmaktadır. Türkiye ve ekonomik başkenti İstanbul önümüzdeki süreçte çok önemli gelişmelere açıktır. Başta Avrupa Birliği süreci olmak üzere, Ortadoğu ülkeleri, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, Şangay İşbirliği Örgütü üye ülkeleri ile olan önemli gelişmeler yaşanacaktır.

Önümüzdeki dönemde perakendecilik sektörü başta olmak üzere ticaret alanlarını etkileyecek önemli sosyal, ekonomik ve çevresel faktörler şu şekilde özetlenebilir;

1-Otomobil sayısındaki artış, kentiçi ulaşımda giderek trafik sorunlarını arttıracaktır. Bu kapsamda alışveriş merkezlerinde park yeri sorunu, ulaşım güzergâhları ve erişebilirlik önem kazanacaktır. Sadece otomobilin düşünülmediği diğer toplu taşıma sistemleri ile entegre edilmiş ulaşım merkezlerinde, alışveriş merkezlerini daha sık görür olacağız.

2-Kentleşme oranının yükselmesi ve kırsal alanlarda da tüketim kültürü açısından kentsel bölgelere yakınlaşma sektörün büyümesine yarayacaktır.

3-İkinci Dünya Savaşı sonrası giderek, kadınların eğitim düzeyinin yükselmesi, ailedeki ortalama çocuk sayısının düşmesi ve kadınların iş hayatına daha fazla katılmaları, ailelerin pek çok ürünü bir arada bulabildikleri alışveriş merkezlerine doğru ciddi bir talep yaratmıştır.  

4-Bireyin daha ön plana çıkması, aynı eve birden fazla aynı ürünün girmesine neden olacaktır.

5-Giyim, kişisel bakım, kültür, sağlık ve eğitim masrafları yanı sıra dışarıda yemek masrafı da artacaktır. Özellikle bölgedeki prestij yemek yeme mekanları bu alışveriş merkezleri içinde yer almaya başlayacaktır.  

6-Tüketicilerin taşıdığı ve coğrafi bölgelere göre oluşan farklılıklar; yaş grupları, cinsiyet, gelir düzeyi, hayat tarzı, dünya görüşü gibi diğer faktörlerden daha ön plana çıkacaktır. Bu süreçte hedef kitlesini ve kurum kimliğini iyi saptayan, bulunduğu coğrafi mekâna özgü koşulları en iyi taşıyan zincirler karlı çıkacaktır.

7-Kentsel yaşam alanlarında kaliteyi arayan hatırı sayılır bir nüfus, bu kaliteyi daha çok mimari kalitede sunan alışveriş merkezlerine yönelmiş durumdadır. Ancak yakın gelecekte bu mimari mekân kadar içinde bulunduğu kentsel kaliteyi geliştirmek yönünde adımlar atılması gerekecektir.

8-İklim koşullarının kontrol edilebildiği, pek çok ürünün bir arada bulunabildiği, kentsel yaşamın bu pırıltılı mekânları, yakın gelecekte çok önemli sosyal merkezler haline de dönüşeceklerdir.       

Bu kapsamda değerlendirildiğinde İstanbul’da iş - alışveriş ve konut merkezlerinin geleceğini etkileyecek gelişme eğilimleri şu şekilde ele alınabilir;

I-Yeni sosyal ilişkilerin kurulduğu ve alışverişin bir ritüel olarak yaşandığı yeni yaşam alanları olacaklardır. Özellikle insanların hayatında, zaman geçirdikleri önemli bir yere sahip olacaklardır.  

II-Temalı alışveriş birimleri gündeme gelecektir. Kadınları, çocukları veya diğer yaş gruplarına sahip toplumsal grupları ön plana çıkaran, bu gruplara çeşitli etkinlikler düzenleyen alışveriş merkezleri öne çıkacaktır.

III-Toplumsal yapıdaki kutuplaşma, sosyal yapıdaki farklılıklar, gelir dağılımı ve bölüşümündeki dengesizlikler öncelikle tüketicilerde fiyat konusunda bir bilinçlenme yarattı. Bunun yanı sıra markalı ürün ve lüks tüketimi arayan bir kısım tüketiciyi oluşturdu. Bu farklılıkları kendi kurumsal kimliği ile buluşturabilen ve kurumsal stratejisini bu olgular üzerine kuran alışveriş merkezleri karlı çıkacaktır. Bu olguya verilebilecek en güzel ve en son örnek Kanyon Alışveriş Merkezi’dir. İstanbul’da bulunmayan son derece lüks ve markalı ürünlerin satıldığı müthiş bir prestij mekanı haline gelmiştir.

IV-Alışveriş mekânlarında uzmanlaşmış mağazacılık ön plana çıkacaktır. Mevcut konseptten daha farklı özellikleri taşıyacak ve ilgi alanları genişleyecektir. Bugün sadece oyuncak-çocuk eşyası, ayakkabı, inşaat malzemesi, mobilya, kırtasiye, bilgisayar ürünleri satış birimleri varken bunlara ek olarak otomobil bakımı ve ürünleri sanayi, dekorasyon, ev tekstili, spor malzemeleri gibi başlıklarda uzman mağazalar giderek yaygınlaşacaktır.

V-“Outlet center” türü alışveriş merkezleri belli bir kesimin alışveriş gereksinimini son derece iyi karşılayabilir. Ancak bu mekânların oluşturulmasında coğrafi mekâna bağlı koşullar iyi değerlendirilmelidir. Her bölgede outlet stratejisi işlemeyecektir.

VI-Son olarak bu trendlerin en önemlisi artık alışveriş merkezinin içerdiği işlevler kadar yapının kendisinin de kentsel imaj ve algılamada bir “landmark” olması beklenmektedir. Örneğin bir “yıldız mimarın” elinden çıkmış mekânlar, sadece mekânı görmeye gelen önemli bir tüketici kitlesini çekmektedir.