558 Yıllık Endüstrinin Hikayesi: Haliç Tersaneleri

İstanbul’un fethi Haliç’in de kaderini değiştirdi. II. Mehmet’in İstanbul kuşatması sırasında donanmaya ait gemilerden bir kısmının karadan yürütülerek Haliç’e indirmesi hâlâ konuşulan bir savaş taktiği olarak tarihe geçti. İstanbul’un fethinden kısa bir süre sonra Bizans döneminden kalan Kadırga Limanı tersane olarak kullanıldı. 1455 yılında da Haliç’te bugünkü tersanenin bulunduğu tarafta Bizans tersanesinin kalıntıları üzerine birkaç gözden ibaret olan ilk tersane kuruldu. Osmanlı tarihi boyunca önemli hizmetler görecek dünyanın en eski endüstriyel tesisinin temeli atılmış oldu.

Yavuz Sultan Selim (1512-1520) padişah olduktan birkaç ay sonra donanmayı büyütme işine yeniden hız verdi. Gelibolu ve İstanbul’da her biri 100 gözlü toplam 200 kadırga alacak daha büyük tersaneler kurulmasını emretti. 1513-1514 yıllarında Galata’nın batısında büyük tersane için inşaata başlandı.

Mezarlıklar kaldırıldı

Venedik Cumhuriyeti’nin Osmanlı İmratorluğu’ndaki daimi temsilcisi Antonio Guistiniani’nin anlattıklarına göre inşaat bölgesindeki mezarlar taşındıktan sonra 1513 sonbaharında ilk 4 göz tamamlandı. 1514 baharında 50, yaz sonuna doğru 100 göz hazır duruma geldi. 1515 yılında ise imparatorluk tersanesi Haliç’te hizmet vermeye başladı. 16. yüzyılın ortalarında Tersanei Amire olarak adlandırılan tesis, en parlak dönemini Kanuni Sultan Süleyman ve Sokullu Mehmet Paşa döneminde yaşadı. Kaptanıderya Barbaros Hayrettin Paşa tersaneye yeni bir düzen verdi.

Yeni gemilere direnç

17. yüzyılın başlarında yeni tip gemilerin yapımına karşı bir direnç oldu. Bu dönemde kadırga tipi gemi yapımına direnilmesi tersanede kalyon yapımına başlanılmasını geciktirdi. 1571’deki İnebahtı mağlubiyetinde daha büyük ve güçlü silahlarla donatılmış yelkenli gemilerin geleneksel kadırgaya üstünlüğü görüldü ve ilk kez 1647’de Tersanei Amire’de büyük kalyon inşa edildi. 18. yüzyılın ilk yıllarında tersanede yeni gemi inşaatına dair bir bilgi yok. Sadece 1707’de Sadrazam Çorlulu Ali Paşa’nın tersanenin merkezine bir cami ve Hasköy’de yeni bir çıpa dökümhanesi (Lengerhane) yaptırdığı biliniyor.

İTÜ’nün temelleri atıldı

Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın kaptan-ı deryalığı sırasında özellikle gemi inşasında önemli gelişmeler oldu. Haliç Tersanesi bir endüstri merkezi olmanın yanında aynı zamanda bir okul özelliği de gösteriyordu. Devletin diğer tersanelerindeki idareciler, mühendis ve teknikerler buradan yetişirdi. İstanbul Teknik Üniversitesi’nin temeli 1773 yılında “Mühendishanei Bahrii Hümayun” olarak tersanenin içinde atıldı. Tersanede her seviyede teknik eleman yetiştiren sanat okulları vardı.

Havuz inşaatı başlıyor

Sultan III. Selim ve Küçük Hüseyin Paşa zamanında Osmanlı gemi teknolojisinde başlatılan modernleşme hareketi tersanenin bünyesindeki değişiklikleri de beraberinde getirdi. Tersanenin genişletilmesi amacıyla tersane bahçesinde yer alan Aynalıkavak Sarayı yıktırılarak yerine Taşkızak ve Ağaçkızak tesisleri kuruldu. Tersanei Amire’de gemiler önce çeşm veya göz denilen yerlerde ve karada inşa edilmekteydi. İnşası biten geminin suya indirilmesi ve tamiri gerekenlerin kızaklara çekilmesi gerekiyordu.

O dönemde Avrupa’daki tersanelerde gemilerin tamir ve kalafat edilmeleri için havuzlar inşa edilmeye başlanmıştı. Bu havuzlarda yapılan tamirlerle gemiler çok daha uzun süre dayanabilmekteydi. Sadrazam Damat Melek Mehmet Paşa ve Kaptanıderya Küçük Hüseyin Paşa (1792-1803) döneminde Avrupa’da havuzlarda muhafaza ve kalafat edilen gemilerin yaklaşık 40-45 yıl dayandığı, Osmanlı gemilerinin 15 yıldan fazla dayanmadığı anlaşıldı ve tersanede bir havuz inşa edilmesi kararlaştırıldı. İsveçli mühendis Rhode’nin başkanlığında tersanedeki zahire ambarlarının bitişiğinde havuz inşasına 4 Şubat 1797 günü başlanıldı.

Havuz inşasında ihtiyaç duyulan kereste Kidros ve Cide’den, çam Misivri ve Akyolu’dan, meşe İzmit’ten getirtildi. Havuz inşası için önemli bir malzeme olan taş ise İstinye’deki taş ocaklarından sağlandı. Havuz inşasında suda sertleşen bir yapıya sahip olduğu için İtalya’daki Vezüv yanardağından çıkan volkanik kül getirtilerek harç olarak kullanıldı. Yapımına 1797’de başlanan havuz 3 yıl sonra 1880 yılında tamamlandı. 1875 yılında boyutları büyütülen havuzun boyu 153 metre genişliği 16 metreydi.

Taş havuz 1821 yılında bitirildi

Günümüzde 2 No’lu havuz olarak nitelendirilen taş havuz ise 2. Mahmut döneminde baş mühendis Manol Kalfa yönetiminde 1821 yılında bitirildi. Bu dönemde Haliç Tersanesi’nde 64 toplu Nusratiye, Tevfikiye, Şadiye, Piri Şevket (1837) gemileri denize indirildi.

İlk buharlı gemi

Aynı yıl ilk buharlı gemi yapımına başlandı. 1 No’lu havuz diye bilinen taş havuzun inşaatına ise Sultan Abdülmecit zamanında 1857 yılında Vasil Kalfa gözetiminde başlandı. Yapımı 13 yıl süren havuz 1870 yılında Sultan Abdülaziz zamanında tamamlandı. 1876 yılında tahta çıkan II.Abdülhamit döneminde Haliç Tersanesi büyük gemiler yapabilecek kapasiteydi. 1881 yılında Şat botunu yapan Haliç Tersanesi’nde 1885 yılında Hamidiye zırhlısı onarıldı. 1884 yılında Şimşiri hücumbotu denize indirmiştir. Zırhlı, korvet ve fırkateyn yapımı sürdürüldü. II.Abdülhamit’in son dönemlerinde tersane çalışmaları aksamaya başladı. Gemilerin yurtdışından alınmaları sonucu tersane bakım ve onarım çalışmalarına yöneldi.

Haliç'in yeni hali

Haliç ve Taşkızak tersaneleri temmuz ayında da 49 yıllığına “yap-işlet-devret” modeliyle özel sektöre devredildi. Tarihi Aynalıkavak Kasrı, Taşkızak Tersanesi ve Divanhane binasının da bulunduğu 25 dönümlük alanda 2 yat limanı, 5 yıldızlı iki otel, dükkânlar, restoranlar, kongre ve kültür merkezleri, sinema ve eğlence tesislerinin kurulmasını öngören projenin yapımını 1 milyar 346 milyon dolar teklif veren “Sembol-Ekopark-Fine Otel” üstlendi. Kazanan ortaklığın lider şirketi Sembol İnşaat’ın sahibi, AKP iktidarıyla birlikte yıldızı hızla yükselen Fettah Tamince. İnşaat 4 yılda tamamlanacak.

İlk proje Kartal araba vapuru

Haliç Tersanesi’nde inşasına başlanan ilk proje Kartal araba vapuru oldu. Dönemin imkânsızlıkları içinde büyük riskler alınarak 1952-1953 yılında bir kızak inşa edildi. Vapur 1 Temmuz 1953’te büyük bir törenle denize indirildi ve 1954 yılında tamamlandı.

1960’lı yıllarda Deniz Kuvvetleri’ne 8 adet çıkarma gemisi inşa etti. Son senelerde ise tersanede yolcu gemileri, araba vapurları ve feribotlar inşa edildi. Kasımpaşa deresi ile Atatürk Köprüsü arasında bulunan 69 bin 810 metrekarelik bir alana yayılmış olan, 475 metre uzunluğunda bir rıhtımı bulunuyor.

Pearl Harbor’dan kurtulan gemi

Camialtı ve Taşkızak tersanelerinde birçok tescilli yapı da bulunuyor. Hasbahçe mesire yeri, Osmanlı mührü ve tuğrası taşıyan bir çeşme, Valide Sultan kızağı, Cumhuriyet döneminde yapılan 2 tarihi kızak rampası, bir taş havuz bu eserler arasında. Tersane bölgesinde bulunan 600 kişi kapasiteli tarihi Çorlulu Ali Paşa Camisi’nin de ilginç bir öyküsü var. 1941 yılındaki Pearl Harbor saldırısından hastane gemisi Solace yara almadan kurtuldu. Savaş sonrası hayatları bu gemi sayesinde kurtulan gençler dernek kurup Solace gemisinin kabartması olan madalyalar takmaya başladı.

ABD gemiden rahatsız oldu

Savaş karşıtı bir hava yarattığı için ABD hükümeti bu gemiden rahatsız oldu ve satışa çıkardı. Gemiyi Türkiye satın aldı ve Ankara ismini vererek Avrupa’ya seferler yapmaya başladı. Uzun yıllar kullanıldıktan sonra gemi hurdaya çıktı. 1980’li yıllarda gemi İzmir Aliağa’da söküldü. Bu sırada Haliç Tersanesi içindeki Çorlulu Ali Paşa Camisi’nin şadırvanında yapılan restorasyon için kurşuna ihtiyaç duyuldu. Solance’nin röntgen odasından sökülen kurşun Haliç’e gönderildi ve şadırvanın çatısına konuldu. (Kaynak: Cumhuriyet)