|
Foto: Edirnekapı
Bir zamanlar çevresi surlarla çevrili olan
İstanbul'a giriş ve çıkışların yapıldığı yaklaşık 60 kapının
bazıları, zaman içinde bulunduğu semte adını verirken, birçoğu da sadece tarihin
tozlu sayfalarında kaldı. Bizans ve Osmanlı dönemlerinde İstanbul'u çevreleyen
'Marmara', 'Haliç' ve 'kara'
surlarındaki kapılar, sabah saatlerinde açılır, akşam kapatılırdı. Kentte
yıllarca hizmet veren tarihi kapıların birçoğu günümüze kadar ayakta kalamazken,
bazıları bulunduğu bölgeye verdiği isimle yaşamaya devam ediyor. Adı yaşanan bir
olay sonrasında oluşan ve bir dönem yoğun olarak kullanılan, günümüzde ise
sadece tarih kitaplarında anılan kapılar, İstanbul'un görülmesi gereken yerlerin
de başında geliyor.
Bizans ve
Osmanlı döneminde açılan Marmara surları üzerindeki kapılar şöyle:
- Yedikule'de sahil yolu üzerindeki 'Mermerkule Kapısı',
- Çevresindeki
nar ağaçlarından adını alan 'Debbağ Kapı' da denilen 'Narlı Kapı',
-
Bizanslıların 'Porta Psamatia' dedikleri 'Samatya Kapısı',
- 'Davutpaşa
Kapısı',
- Bizans döneminde 'Blanga veya Vlanga Kapısı', Osmanlı döneminde
önce 'Yeni Langa Kapısı' denilen 'Yenikapı', - Piri Reis'in 'Bab-ı Kum' adını
verdiği, bir iskeleye ve kumluğa açılan ve günümüzde olduğu gibi 18. yüzyılda da
'şen meyhaneler'in yer aldığı 'Kumkapı',
- Küçük Ayasofya Kilisesi'ne
gidenlerin kullandığı, Osmanlı zamanında adı 'Kadırga Limanı Kapısı' olarak
değiştirilen 'Sofia Kapısı',
- Bizanslıların 'Porta Ferrata' ve 'Porta
Marina' dedikleri, Osmanlı dönemindeki adı 'Çatladısu Kapısı' olan
'Çatladıkapı'. Osmanlı zamanında kapının adı 1532 yılında yaşanan depremde
burçlarından birinin çatlaması üzerine 'Çatladıkapı' olarak değiştirildi.
Kapının önünde Türk cündileri cirit oynar, halk da alanın çevresini hıncahınç
doldurup müsabakaları izlermiş. Evliya Çelebi'nin seyahatnamesinde, Çatladıkapı
civarında Bizanslılar devrinde 4 köşe bir dev sureti olduğunu, Akdeniz'den
düşman gemileri göründüğü zaman bu dev suretinden ateş çıktığını ve düşman
gemilerini yaktığını öğreniyoruz.
- Bizans Sarayı'na açılan 'Bukoleon Sarayı
Kapısı',
- Topkapı Sarayı'nın ahırlarına açılan 'Ahırkapı'. Burada ahırların
bulunduğu kaynaklarda yer alsa da kimi İstanbullulara göre bu kapının adı 'ahir
(son)' kelimesinden geliyor.
- 'Balıkhane Kapısı',
- Sepetçiler
Kasrı'nın yanında olduğu var sayılan 'Hasırcılar Kapısı'. Kapının sur
penceresinden sarayda boğdurulanların cesetleri denize atılırmış.
- 'Ayia
Maria Hodegetria Kapısı',
- Adını Bizans döneminin Mangana Sarayı'ndan alan
ve artık kapalı bulunan 'Mangana Kapısı',
- Adını Bizans'ın azizlerinden
Ayios Yeoryios'ten alan 'Aya Yorgi Kapısı',
- Osmanlı döneminde açılan
'Demirkapı',
- Osmanlı döneminde büyük olasılıkla değirmene açılan 'Değirmen
Kapısı',
- Topkapı Sarayı'nı korumak için
yerleştirilen toplardan adını alan 'Top Kapı'. Kapı, Fatih Sultan Mehmet'in
yaptırdığı 'Saray-ı Cedid-i Amire' adlı saraya da ''Topkapı Sarayı'' olarak
adını verdi.''
Foto: Bir Edirnekapı
gravürü
Haliç kapıları
Marmara'dan Haliç'in içine doğru uzanan surlar üzerinde bulunan ve çoğu
günümüze ulaşamayan kapıların isimleri de şunlar:
- (Eugenios Kapısı) ya da 'Kentenarios Kapısı',
- Osmanlı döneminde açılan 'Uğrakkapı',
- Fatih Sultan Mehmet'in
açtırdığı ve bir zamanlar kıyıdaki yalıya gidilen 'Yalı Köşkü Kapısı',
-
Sirkeci'deki 'Porta Veteris Rectoris' ya da 'Porta Bonu',
- Türklerin
'Bahçekapısı' veya 'Cıfıt/Cühut Kapısı' da dedikleri 'Tersane Kapısı'. Bu kapı
mezbahaların bulunduğu alandaydı ve her gün burada yüzlerce hayvan kesiliyordu.
Bahçe Kapısı'nın 1850 yılında yıktırıldığı rivayet edilir.
- 'Yeni Cami Kapısı',
- Mısır Çarşısı cümle kapısının tam karşısına düşen
'Balıkpazarı (Perama) Kapısı',
- Fetih'ten önceki adı 'Porta Saint Jean de
Cornibus' olan ve yanında borçlarını veremeyenlerin hapsedildiği bir zindan
bulunmasından adını alan 'Zindan Kapısı',
- Osmanlılardan önce işkence yapılan bölgede bulunan 'Odun Kapısı/Porta
Droungarion Viglae',
- 'Ayazma (Agisma) Kapısı'. Eskiden, altından kentin
lağım suları Haliç'e aktığından buradaki iskele de 'Bokluk İskele' olarak
adlandırıldı.
- Bizanslıların 'Porta Platea' dedikleri 'Unkapanı' veya
'Dakik Kapanı' kapısından kente giren her türlü zahirenin içerideki kapan
denilen toptancı pazarına taşındığı biliniyor.
- Osmanlılar zamanında açılan
'Yeni Cami Kapısı',
- 'Tüfenkhane Kapısı'. Evliya Çelebi, İstanbul'daki 5
baruthaneden birinin burada olduğunu yazmaktadır.
- 'Cibali Kapısı'. Mısır
Sultanı Kladon'un şeyhi olan ve at kılından bir cübbe giydiği için 'Cebe Ali'
olarak adlandırılan kişinin, İstanbul'a saldırdığı kapıdır. Fatih Sultan Mehmet,
ordusu ile İstanbul surlarını sardığı zaman ekmekçi başı olan ve askerlere ekmek
yetiştiren Cebe Ali vefat ettiğinde de kapı civarına gömülür.
- 'Porta İspigas',
- 'Aya Kapısı', şehrin fethi sırasında 'Ayadede'
namında birinin 300 Nakşibendi ile buradan kaleye hücum ederken şehit düşmesi ve
kapının civarına gömülmesi nedeniyle bu adla anılır.
- 'Profitu Prodorumu
Kilisesi Kapısı',
- Bizans döneminde olmayan, Kanuni Sultan Süleyman'ın
açtırdığı 'Ayakapı',
- Geride kapısı kalmasa da 'Porta Petrion', 'Porta
Sidera', 'Pili Petriou' adlarını bırakan 'Petri Kapısı'ndan içeride eski
zamanlarda Rum beyzadelerin görkemli konakları bulunuyordu.
- 'Porta Faros'
ve 'Porta Fenari' diye adlandırılan 'Fener Kapısı'. Kapının iç ve dış
taraflarında Rum evleri, patrikhanenin ve metropolitlerin ikametgahları vardı.
- 'Diplofaros Kapısı',
- Bizans döneminden kalan ve 'İmparatorluk
Kapısı' da denilen 'Basileos Kapısı',
- Bizans dönemindeki adı 'Kinegion
Kapısı' olan 'Küngoz Kapısı',
- Rumca saray anlamındaki 'palatiyon'
kelimesinin Türkçede 'Balat Kapusu'na dönüşmesinden oluşan 'Balat Kapısı',
Blahernai Sarayı'na açılıyordu.
- Adını II. Beyazıt'ın sadrazamlarından olan
ve Yavuz Sultan Selim'in öldürttüğü Atik Mustafa Paşa'dan alan 'Atik Mustafa
Paşa Kapısı', Bizans döneminde 'Ayia Anastasia Kapısı' olarak biliniyor.
- Adını 'Ayvan Saray'dan alan 'Ayvansaray Kapısı'. Osmanlı döneminde Bizans
surlarındaki mahzenlere hayvan konulduğu ve bu yüzden semte 'Hayvan Sarayı'
denildiği söyleniyor. Osmanlı, buradaki Bizans sarayına kemerli yüksek bina
anlamında 'Eyvan' denildiği için 'Eyvan Saray' adı ortaya atılıyor. Kapının
Bizans dönemindeki adı 'Kliomenes Kapısı'.
- 'Dideban Kapısı', Bizans
dönemindeki 'Ksiloporta Kapısı'. Haliç surlarının en uç noktasındaki bu kapı bir
ara 'Eyyub el-Ensari Kapısı' adıyla da anılıyor. Osmanlı'nın Farsçadan aldığı
dideban, nöbetçi karakol, bekçi anlamına geliyor.''
|
