El Yapımı 'Şifreli' Kilitler

Foto: Selma Kocabaş (AA)

Kütahya'nın Tavşanlı ilçesinde, 1900'lü yılların başında üretimine başlanan ve günümüzün teknolojik kilit sistemlerinin şifreye dayalı temel mantığını esas alan el yapımı kilitler, sadece şifreyi bilen sahibi tarafından açılabildiği için halen ilgi görüyor. Tavşanlı'da el yapımı kilit üreten tek usta olan Mahir Sayın (59), teknolojideki hızlı gelişmelere rağmen babası Mehmet Sayın'dan öğrendiği mesleği 18 yaşından bu yana sürdürdüğünü bildirdi.
    
Tavşanlı kilidini, 1880'li yıllarda Rusya'dan ilçeye gelen Yusuf Usta'nın geliştirdiğinin bilindiğini belirten Sayın, yaklaşık 30 yıl öncesine kadar Tavşanlı'da el yapımı kilitlerin çok sayıda usta tarafından sürdürüldüğünü söyledi.
Sayın, kilidin irili ufaklı 30 parçadan oluştuğu bilgisini vererek, şöyle devam etti:
    
''Tavşanlı kilidinde, kalıp üzerine 33 delik açılarak parçalar monte edilir. Gövdesi 1,5 milimetrelik sacdan yapılır. Şırk, alt sürgü ve orta sürgü demirden, yayları ise çelik sacdan imal edilir. Sac özel olarak yapılan Bursa'dan getirilir ve atölyede bükülerek yay haline dönüştürülür. Köprü kısmı, yuvarlak demir işlenerek ocakta yapılır. Günde ancak bir kilit üretilebilir. Kilitler şifrelidir. Şifre kısmı kilidin gövdesinde gömülüdür. Anahtar, damak ve dudak, çubuk, kafa olarak üç bölümden oluşur. Bu üç parça oksijen kaynağıyla anahtar haline getirilir.
    
Şu anda siparişe göre üretim yapıyoruz. Bursa Cumalıkızık'taki Osmanlı döneminden kalma tarihi evler için kilit yaparak gönderdik. Bu tür kilitler Türkiye'de sadece Tavşanlı'da bulunur. Tavşanlı'da kilitlerin geleneksel bir önemi vardır. Hiçbir evin, hiçbir dolabın, hiçbir sandığın kilidini başka bir anahtar açamaz. Çünkü her kilit kendine has küçük farklarla şifre içermektedir.''


    
''Çırak bulunamadığından kilit ustalığı yok olmak üzere''
    
Sayın, Tavşanlı'da koruma altındaki tarihi evlerde kilitlerin örneklerinin görülebileceğini ifade etti.
Bu kilitlere her ustanın yeni bir özellik eklediğine dikkati çeken Sayın, şunları kaydetti:
    
''İzmir'de, Dokuz Eylül Üniversitesinde bir sempozyumda Tavşanlı kilitleri sergilenmiştir. Tavşanlı kilidini açabilenlere bu kilidin hediye edileceği duyurulmasına rağmen kimse açamamıştır. Eskiden kilit ustaları, kilidin monte edileceği evlerin kapı ve dolaplarını inceleyerek bunların yapısal özelliklerine göre üretim yapardı. Ustalar arasında uzmanlaşma vardı. Ahşap büyük kapılar için ahşap kilit ustası, sürgü ve ahşap anahtarcı, sandık kilitçisi, kapı kilitçisi, anahtar işlemecisi, kapı tokmağı ustası gibi uzmanlaşma alanları, teknolojik gelişmeler karşısında zamanla yok oldu. Günümüzde de bu işi yapacak çırak olmamasından dolayı Tavşanlı kilidi ustalığı tamamen yok olmak üzere.''
    
Sayın, bazı kilitlerin şifresinin, anahtar yivlerinin dışında bulunduğuna işaret ederek, açılımında da ''iki kez sağa, bir kez sola'' gibi şifre özelliklerine sahip olduğundan sahibinden başka kimse tarafından açılamayacağını sözlerine ekledi.