Kütahya'nın Tavşanlı
ilçesinde, 1900'lü yılların başında üretimine başlanan ve günümüzün
teknolojik kilit sistemlerinin şifreye dayalı temel mantığını esas alan
el yapımı kilitler, sadece şifreyi bilen sahibi tarafından
açılabildiği için halen ilgi görüyor. Tavşanlı'da el yapımı kilit üreten tek
usta olan Mahir Sayın (59), teknolojideki hızlı gelişmelere
rağmen babası Mehmet Sayın'dan öğrendiği mesleği 18 yaşından bu
yana sürdürdüğünü bildirdi.
Tavşanlı kilidini,
1880'li yıllarda Rusya'dan ilçeye gelen Yusuf Usta'nın
geliştirdiğinin bilindiğini belirten Sayın, yaklaşık 30 yıl öncesine kadar
Tavşanlı'da el yapımı kilitlerin çok sayıda usta tarafından sürdürüldüğünü
söyledi. Sayın, kilidin irili ufaklı 30 parçadan oluştuğu bilgisini vererek,
şöyle devam etti:
''Tavşanlı kilidinde, kalıp
üzerine 33 delik açılarak parçalar monte edilir. Gövdesi 1,5 milimetrelik sacdan
yapılır. Şırk, alt sürgü ve orta sürgü demirden, yayları ise çelik sacdan imal
edilir. Sac özel olarak yapılan Bursa'dan getirilir ve atölyede bükülerek yay
haline dönüştürülür. Köprü kısmı, yuvarlak demir işlenerek ocakta yapılır. Günde
ancak bir kilit üretilebilir. Kilitler şifrelidir. Şifre kısmı kilidin
gövdesinde gömülüdür. Anahtar, damak ve dudak, çubuk, kafa olarak üç bölümden
oluşur. Bu üç parça oksijen kaynağıyla anahtar haline getirilir.
Şu anda
siparişe göre üretim yapıyoruz. Bursa Cumalıkızık'taki Osmanlı döneminden kalma
tarihi evler için kilit yaparak gönderdik. Bu tür kilitler Türkiye'de sadece
Tavşanlı'da bulunur. Tavşanlı'da kilitlerin geleneksel bir önemi vardır. Hiçbir
evin, hiçbir dolabın, hiçbir sandığın kilidini başka bir anahtar açamaz. Çünkü
her kilit kendine has küçük farklarla şifre içermektedir.''
''Çırak
bulunamadığından kilit ustalığı yok olmak üzere''
Sayın, Tavşanlı'da koruma altındaki tarihi
evlerde kilitlerin örneklerinin görülebileceğini ifade etti. Bu kilitlere
her ustanın yeni bir özellik eklediğine dikkati çeken Sayın, şunları
kaydetti:
''İzmir'de, Dokuz Eylül
Üniversitesinde bir sempozyumda Tavşanlı kilitleri sergilenmiştir. Tavşanlı
kilidini açabilenlere bu kilidin hediye edileceği duyurulmasına rağmen kimse
açamamıştır. Eskiden kilit ustaları, kilidin monte edileceği evlerin kapı ve
dolaplarını inceleyerek bunların yapısal özelliklerine göre üretim yapardı.
Ustalar arasında uzmanlaşma vardı. Ahşap büyük kapılar için ahşap kilit ustası,
sürgü ve ahşap anahtarcı, sandık kilitçisi, kapı kilitçisi, anahtar işlemecisi,
kapı tokmağı ustası gibi uzmanlaşma alanları, teknolojik gelişmeler karşısında
zamanla yok oldu. Günümüzde de bu işi yapacak çırak olmamasından dolayı Tavşanlı
kilidi ustalığı tamamen yok olmak üzere.''
Sayın, bazı kilitlerin şifresinin, anahtar yivlerinin dışında bulunduğuna
işaret ederek, açılımında da ''iki kez sağa, bir kez sola'' gibi şifre
özelliklerine sahip olduğundan sahibinden başka kimse tarafından açılamayacağını
sözlerine ekledi.