Eleştirinin Eleştirisine Yanıt

Şevki Vanlı'nın bu makalesi, Yapı Dergisi'nin 311. sayısında (Ekim 2007) 'Görüş-Tartışma' başlığı altında yer aldı.

YAPI Dergisi’nin 310. sayısındaki, sevimli “Görücü Usulü Eleştiri” başlığı sayesinde M. Numan Cebeci’nin 305’deki ilk yazısını da fark edebildim. Dalgınlığım için özür dilerken, Cebeci’nin konuşmama fırsat vermesine sevindim. İnsanların yaptıkları ve gerektiği halde yapmadıklarından sorumluluğu uygarlık borcu olmalı... Toplumlarda kanunlar, çoğunlukla maddi bir zarar olmadıkça, kimse yaptığından, hele gerektiği halde yapmadığından sorumlu değildir. Çoğunlukla dilini tutan, hele herkese beğeni dağıtanlar en sevilen istenen kişilerdir.

Uğur Tanyeli son kitabı “Mimarlığın Aktörleri”nde, “Olağan kişilik tipolojisine uygun davranan, çizgileri zorlamayan ödüllendirilir” diyor.

Mimarlar Odası tarafından Ankara’da 15-16 Aralık 1989 tarihinde düzenlenen, hatırlayamadığım, “Çağdaş Mimarlık Akımları ve Türkiye Mimarlığı” adlı sempozyumda, uygulayıcılar kendi yapılarını anlatmışlar, eleştiri beklediğimiz akademisyenler, eleştirinin nasıl yapılacağında yoğunlaşmışlar, toplantı konusunda düşüncelerini açıklamamışlardı. O tarihten bugüne, öncesinde olduğu gibi mimarların, düşüncelerini söylemesi, hesabını vermesi gibi bir gelenek oluşmamıştır.

Türkiye’de mimarlık eğitimini başlatan okulun önemli kişileri, “mimarlık okunmaz, çizilir” diyerek mimarlığın bir düşüncenin ürünü olduğu savından bizi koparmışlar, birçok mimarımız da “ben yaparım konuşmam” diyerek görsel süreci desteklemiştir.

Eğitimcilerin, görmeden, hattâ içinde yaşamadan fotoğraflarına bakarak yapının tartışılamayacağını, yani üzerinde düşünce üretip değerlendirme yapılamayacağını savunmalarını anlayamam. Çoğunluğu dostum, öğretim üyelerinin 20 ya da 40 yıldır yaşadıkları yapıları, çevreleri hâlâ sorgulayacak kadar tanımadıkları düşünülemez. Olasılıkları sıralamayı denersek, kendilerinin de içinde bulunduğu ortamın ürettiklerini değerlendirmeye değer bulmayabilirler, belki olumsuz tanılarla ortamı huzursuz ederlerse, “onlar da bir gün bana yaparlar” endişesi, duyarsızlık ya da tembelliğin oluşturduğu böyle gelmiş, bunu bozan ilk isyancı ben olmayayım geleneği... Aslında biraz hepsi, talep olmaması, kendine güvensizlik, yanlış yapmaktan korkma nedenleri, iyi adam imgesi içinde toplanmaktadır. Yani eleştiriden uzak bir savunma ortamı! Ayrıca ülkemizdeki, sosyal ve ekonomik dayanışma eğilimleri, kendisine ters düşen her şeyi yok sayma, beğenmeme geleneğiyle karşılayabilirler.

Eğer örneklerin görüntüleri, planları belge değilse, proje yarışmaları, bütün yayınlar varlık nedenlerini yitirirler, uluslararası iletişim gerçekleştirilemez. Kuşkusuz iyi çekilmiş ve deneyimli bir kişi tarafından seçilmiş olsa da fotoğrafların, hareket eden bir gözlemin yerini tutmadığını bilmek onların yaşamdaki etkinliğini değiştirmez. İsteneni aslından da güzel gösteren fotoğraflarla yayınlar pazarlama gücünü artırmaktadır.

Yayınlarımız, kendimizden çok, öğrenmek, taklit ve kopyaya kadar uzanan, konumuza uygun bir şeyler kapmak isteyen ortamımıza uluslararası örneklerden seçenek yetiştirmek için görselliğin peşinde oldular. Alıntılarda, çağımızın düşünsel metinlerine de yer verdiler. Ama, “kimiz, ne yapıyoruz” diye, ortamımızı sorgulamaya ve düşünsel ölçütleriyle değerlendirmeye girişmediler... Sahiplenmediler... Başından beri bu acı boşluğu hissettim... Öğrenciliğimde mimarlık tarihinden başka “mimari eleştiri” dersi de almış, sürekli mimarlık konuşulan bir ortamda yaşamıştım. 200’den fazla kısa yazı, 1959’dan başlayarak, düşüncelerimi anlatan küçüklü büyüklü 5 kitap, 100 kadar yapı ürettim. Akademik ortamdan beni istemediler. Çünkü onların çizgisinde değildim.