Batı basınında ‘En politik bienal İstanbul’da’ gibi başlıklarla haber olan 11. İstanbul Bienali’nde son haftaya girildi. 9. İstanbul Bienali’nin küratörlüğünü Charles Esche ile birlikte yapmış olan Vasıf Kortun, ‘İnsan Neyle Yaşar?’ temalı 11. İstanbul Bienali’ni, İstanbul’un bienaller tarihinin içinden bakarak değerlendiriyor.
11. İstanbul Bienali’ni nasıl değerlendiriyorsunuz?
Biraz kıskanıyorum, mükemmele yakın. Beğenmediğim zaman söylemediğimi bırakmayacak kadar çoğu İstanbul bienalini eleştirmişimdir. Yakın ya da uzak durduğumdan değil, bu sefer sahiden dünyanın en iyi bienali İstanbul’da, diyebilecek yere geldik.
İstanbul Bienali, Venedik Bienali’ni solladı deniliyor.
Venedik Bienali’ni çok değişik yönlerden geride bıraktı. Venedik modeli, hala ulus pavyonlarıyla küratörlü sergiler arasında gidip gelen, uluslar çoğaldıkça da uluslar yarışına dönen bir proje. Para ve keyif sektörünün, genelde sanat dışındaki bileşkelerin hükmünde. Sanat fuarları ile ardışık zamanlı ve ilgilenmediğim bir kalabalığa uzanıyor. Venedik yeniliğe işaret eden, genel durumu analiz eden, büyük cümleleri olan, sorgulayan bir bienal değil artık. İstanbul’un böyle bir lüksü var. Çok daha mazbut, çok daha ekonomik, uluslararası sanat haritasının tam ortasında değil ama dışında da değil. Özgürlüğünü ve görece tarihsizliğini daha iyi kullanmakta
Neoliberal ekonomik düzende, bienaller nasıl bir rol oynuyorlar? Venedik ya da İstanbul gibi şehirlerde ne gibi etkileri oluyor?
Bienallerin Venedik’e ya da İstanbul’a getirisi finansal anlamda çok ciddi. Çok ciddi miktarda harcama kapasitesi yüksek bir izleyici grubu da geliyor. Bunun çok büyük, hesaplanması güç, kongre turizminin çok ötesinde bir ekonomisi var. Venedik de bienalleri bunun için yapıyor. 19. yüzyıl sonunda dünyaya sunabileceği az şey kalmış olan, askeri deniz gücünü yitirmiş, sanayileşemeyecek durumdaki Venedik, dahiyane biçimde, ticari liman potansiyelini de kullanarak, büyük fuar ve sergileri başlatıyor. Şehri değiştirmeden bir gezi yeri olarak, bir kongre şehri gibi, büyük parkını ulusların masraflarını kendilerinin karşıladığı, birbirleriyle yarışırcasına sergi yapıları gerçekleştirdikleri, pavyonlara dağıtarak kullanıyor. Venedik’teki sanat bienali de, mimarlık bienali de, film festivali de bununla alakalıdır. İstanbul gibi Venedik de dolaşım ağı üzerinde. İstanbul’la Venedik’in servis şehri olarak algılanmalarında benzerlikler var.
Mesele şu, Türkiye’de neredeyse 30 yıldır süregelen neoliberal ekonomi-politika soluk alışımıza kadar her şeyi etkiledi. Şehri markalandırma süreci bunun bir parçası. Bienal de bu süreçten bağımsız değil. Ama her şey aynı şey değildir. Çok net olarak 2005’den beri İstanbul Bienali sergileri bu süreci sorguluyor, başka dünyalar öneriyor. Son bienal daha da fazlasını yaptı, sürecin kendisini afişe etti, serginin hangi ekonomik ilişkiler sonucunda ortaya çıktığını gösterdi ve sanat alanının kamusal potansiyelini değerlendirdi. Boyutuna göre sanırım dünyanın ekonomik olarak en mazbut bienali ve Türkiye’deki buharlaşan kamusallığın acısını çekiyor. Özel sektörle olan zaruri, olmazsa olmaz bir ilişki var ve burada bienali destekleyenleri cezalandırmanın dünyanın en abes işi olduğunu düşünüyorum. Örneğin Onuncu Bienalde serginin küratörü Hou Hanru’nın katalog yazısına, sergiye destekleyen özel sektör etik bir yerde durarak karışmaya yeltenmezken muhtırayla cevap veren bir kamu üniversitesinin güzel sanatlar fakültesi olması.
İstanbul Bienali’nin kendi içinde bir evrimi var. İlk bienalleri hatırlarsak, yani turistik bir tanıtım işlevi olan bir sanat etkinliği olma çizgisinde giderken farklı bir kimlik kazanıyor.
İstanbul Bienali’ne bir çok yerden bakabiliriz. Birincisi, İstanbul bienalinin çıkışı 12 Eylül sonrası. İkincisi, 1985 master planından sonra başlıyor. Sonra, Bienaller şehir markalaması çerçevesi içinde. Güney Kore’deki Gwangju Bienali, Gwanjgu başkaldırısı ve demokratik devrimden sonra başlar. Africus, yani Johannesburg Bienali, Apartheid’in bitiminden hemen sonra 1995’de başladı. Avrupa’nın gezici bienali Manifesta 1993’te başladı ki, 1989’da Berlin Duvarı’nın inmesi ve Avrupa’nın doğusu ile batısının yeniden tarif edilmesiyle ilgiliydi. Kısaca bienaller travma-sonrası projeleri. Neoliberalizmin klasik demokrasiye ihtiyacı yok ama bienaller bu başat model dünyasında çoğaldı. Devlet de desteklese özel sektör de desteklese bu böyle, ikisini birbirinden ayırmak zor. Örneğin bu bienale kamusal desteğin %86’sı 2010 ve Tanıtım Fonundan geliyor. Bunlar kamu fonları değil. İlk bienaller Türkiye’deki sanat ortamı zenginleşsin, İstanbul’daki üretime dikkat çekilsin gibi gayet idealist duygular ve gereksimlerle başladı. Birinci bienalin sponsoru Halil Bezmen, ikincisinin ise Asıl Nadir’di.
Aydınların bakış açıları da değişti. Nostaljik bir kent geçmişiyle haşır neşir olan bir kent ilgisi birdenbire daha modern, daha bağımsız bir bakış açısına kavuşmaya başladı.
Çok doğru. 1987- 1989 bienallerine bakarsak, serginin odağı Aya İrini, Aya Sofya, Yerebatan, 3. Ahmet Çeşmesi’nin önü gibi tarihi yarımada eksenindeydi. 1992’de bienalde sergiyi oradan uzaklaştırdım. Çünkü tarihi yarımada artık yaşanılan şehir, Bab-ı Ali değildi, turistik bir bölgeye dönüştürülmüştü. Yerel izleyiciye turist muamelesi yapmak istemedim. Haliç kıyılarının dozerlenişi sonunda Feshane ortaya çıkmıştı. 1989’daki Serotonin sergisinde Feshane’nin farkına vardım. Feshane modernizasyon açısından çok önemliydi, sembolik anlamı önemliydi. Şehrin turistik alımlanması dışındaydı.
Bir de 1992 bienalinden sonra, biz bu işi en iyi biliriz diye hareket etmedik. Zaten 2 tane küratör vardı, biri Beral Hanım bir de ben. Bize geri dönülmeyeceği açıktı. Bienal 1992’den sonra hızla profesyonelleşti, uluslararası gündeme oturdu. Oturmadığı Türkiye gündemi. Ama bu durum, bienalin ya da İKSV gibi bir kurumun çözebileceği bir şey değil. 12 Eylül’den sonra aslen ve neredeyse sadece özel sektörün taşıdığı bir kültür sanat ortamı var. Devletten kültüre desteği talep etmek düşünülemezdi bile. Ancak, özel sektörün devletle yakın ilişkisinden dolayı sadece suya sabuna dokunmayan ifadelerin desteklendiği bir kültür ortamı belirginleşti. Kamusallık ifadeleri, kültür yönetimde özerkleşme yeni yeni boyut atlamakta.
Halk Ramazan etkinliklerine gidiyor. Belediye de sadece oradaki stand’leri kiralıyor, bir yenilik getirmiyor. Siyasetçiler sanatçılara ‘Bunlar kimseyi temsil etmedikleri halde bu gücü nereden alıyorlar?’ diye bakıyor.
Kaybetmekte olduğumuz bir mücadelenin içinde bienal kendini nasıl kurtarır ve toparlar diye bakıyorum. Bienalin çevresindeki güncel sanatın ne olduğu belli, bir şamata ve faaliyet curcunasıydı, izliyor olmaktan bile utanç duyuyorum. 2005 bienalini gerçekleştiriken bu durumun bilincinde bir İstanbul sergisi yaptık. Büyük gösterileri olmayan, zamana yayılan, sergiye destek kapsamlı rehber. İstanbul’un hızına yetişemeyeceğimizi anlayınca 5 ayrı mazbut mekana böldük ve sergiyi İstanbul’da bir yürüyüş haline çevirdik.
Şehrin içindeydik ve bulunduğumuz her yerde bir tostçu ya da çayhane gibi şehrin kendinden gelen ekonomisiyle ilişkimizi bozmayacak bir model geliştirdik. Bienalin kuruluşu esnasında Tütün Deposu’ndaki güvenlik aradı ve ‘Karşıdaki çaycı buraya 3 iskemle getirdi, bir de şemsiye açtı, ne yapacağız?’ diye sordu. ‘Sakın dokunmayın’ dedim. Bienalin kendiliğinden kafesi olmuştu. Bazı ilişkileri normalleştirmek gerekiyor. Başka türlü sınıflar, renkler, insanlar, alışveriş merkezleri gibi pürüzsüz ve kontrollü alanlar dışında karşı karşıya gelemiyor. Şehir yaptığınız işe ‘benim’ demeli. Kimseye bir şey dayatamayız, bir şey sunabilirim ve tartışabiliriz. Bienal bu anlamda bir araç.
10. Bienal’de Hou Hanru’nun İMÇ, AKM gibi yapılar üzerinden modernizm elestirisi önemliydi.
Hou Hanru’nun yaklaşımı ve mekan seçimleri çok iyiydi ama sunumdaki dikkatsizliklerden dolayı, özellikle İMÇ bazında sorunum oldu. İstanbul’da kaosa kaos katmak çok hayırlı bir şey değil. Bu yüzden bu yılki bienal çok önemli. Kendini İstanbul odaklılıktan ayırdı. İşler arasında mesafe var. Küratörlerin müdahaleleri çok net ortaya çıkıyor. Olağanüstü iyi bir kurguyla açılıyor. Bu bienal mekanla ilişkili bir bienal değil, derdi farklı. Alıp Kudüs’e de götürebilirsiniz, gene aynı şeyi söyleyebilir.
Bu anlamda şu ana kadar düzenlenen diğer bütün İstanbul bienallerinden farklı bir çizgisi var bu bienalin. İstanbul değil bienalin kendisi öne çıkıyor.
70’lerde doğanlarla, 70’lerde üretenleri yanyana getirmesi de olağanüstü.
Sergide mutlak gücü ortaya koyan işler var. Yani güç bu kadar dümdüz işliyor diyen bir tavır.
Çok heyecan duyuyorum. Benim için öğretici bir sergi. Küratöryel çıtayı uluslararası anlamda yükseltti.