İran’ın Yezd şehrinde evlerin çatısında büyükçe soba bacalarını andıran ve “badgir” olarak isimlendirilen irili ufaklı kuleler bir yandan rüzgardan başka enerji kullanmadan evleri serinletirken diğer yandan kenti gezmeye gelen ziyaretçilere güzel bir deneyim yaşatıyor.
Çölün ortasında yer alan Yezd şehrinde yüzyıllardır evlerin serinletilmesi için kullanılan bu doğal klimalar zamanla yerini elektrikli klimalara bırakmış olsa da Yezdliler yeni yapılan evlerin çatılarına yeniden badgir yapıyorlar.
Çoğunluğu dikdörtgen görünüme sahip olan ve çeşitli estetik dokunuşlarla bulundukları binalara ihtişamlı görüntü katan serinletme kuleleri kenti ziyarete gelen ziyaretçilere özellikle gün doğumu ve gün batımında görsel şölen sunuyor.
Yezd şehrinin UNESCO tarafından korunması gereken kültürel yaşam alanı ilan edilen eski şehir bölgesinde yoğunluklu olarak görülen bu kulelere neredeyse her mahallede rastlamak mümkün.
Dört, altı ve sekiz kanallı olarak imar edilen bu keleler çamur ve odundan yapıldığı için zarar görülmesi durumunda tadilatla kurtarılamıyor, yeniden yapılması gerekiyor.
Bir örgüyü andıran şekilde odunları çapraşık bir şekilde yerleştirilen, araları çamurla doldurulduktan sonra yine aynı çamur ile sıvanan kulelerde hiçbir şekilde tuğla kullanılmıyor.
Tuğla ya da kerpiç ile yapılmayan, iskeleti odunlardan oluşan kulelerin ömrü de yapıldıkları odunların ömrü kadar oluyor.
En kısası bir evin çatısından itibaren 3 metre yüksekliği olan en uzunu ise 34 metre olan bu kuleler çöl sıcaklığındaki evlerin serinletilmesi için döneminin vazgeçilmez mimari parçalarından biri sayılıyor.
Evlere altı derecelik bir serinlik katıyor
Bu doğal klimalar sayesinde evdeki sıcaklık ile dış sıcaklık arasında yaklaşık 6 derecelik bir ısı farkı oluşuyor.
Kulelerde bulunan gözlerden eve gelen hava odun ve çamur sayesinde ısı kaybına uğrarken esmesi nedeniyle de içerdeki serinliği arttırıyor.
Evin şeklinden çok bulundukları bölgenin rüzgar yönlerine göre konumlandırılıp kanalları ona göre dizayn edilen kulelerin bir bölümünden konuta yeni hava girerken aksi yöndeki gözlerden ise evdeki sıcak hava dışarı tahliye ediliyor.
Badgirler sayesinde evler bir yandan serinlerken diğer yandan içerdeki hava sürekli değişerek tazeleniyor.
Evlerin havalandırma kanalları
Kültürel Miras Kurumu Turist Rehberi Necme Nadiri, söz konusu kulelerin yıllarca süren bir emek, mühendislik bilgisi ve bölge halkının bir fikri olarak ortaya çıktığını söyledi.
Serinletme kulelerinin, elektriğin olmadığı devirlerde hava akımı yaratarak serinlik elde etmek için yapıldığını aktaran Nadıri, farklı dönemlerde yapılan bu yapıların aynı mahallede görülebileceğini ifade etti.
Tarihi süreç içinde serinletme kulelerinin günümüzdeki şeklini aldığını söyleyen Nadiri, “Bu bacalar aynı zamanda evlerin havalandırma kanalları oluyor. Günlerin en sıcak saatlerinde bu badgirler hava sirkülasyonu ile evlere serinlik veriyor.” diye konuştu.
Başka bir turist rehberi Hamid Hani de Yezd’in en yüksek hava kulesinin 34 metre yükseklikte olduğunu ve Devlet Abad Meydan’ında bulunduğunu belirtti.
Hani, kulelerin iyi korunması gerektiğini belirterek, “Bu kulelerin odunları çürürse hepsinin yıkılması gerekiyor. Odun tuğla gibi değildir bir bölümünü yıkıp yeniden yapamazsınız. Hepsini yıkıp yeniden yapmanız gerekir.” ifadelerinde bulundu.