İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi’nde korunan tarihi İstanbul haritaları, bir yandan bilgisayar ortamına aktarılırken, diğer yandan tıpkı basımları yapılarak araştırmacıların hizmetine sunuluyor. Geçen yıl basılan haritalardan ilki “Cadastra de la ville de Constantinople”, diğeri ise “İstanbul-Rumeli Ciheti Haritaları” adlarını taşıyor. Bu yıl ise Deutsch Syindikat für Staebaliche Arbeiten adlı Alman şirketi tarafından yapıldığı için “Alman Mavileri” diye tanınan haritalar basıldı. Bu haritalar, İstanbul’un tarihi, kültürü, mimari dokusu, sosyolojik ve ekonomik yapısı hakkında zengin bilgiler ihtiva ediyor.
Beyoğlu’nun planları
Sultan Abdülaziz döneminde hazırlanan “Cadastra de la Ville de Constantinople”, Beyoğlu’nun 1: 200’lük ilk kadastral planlardan, “İstanbul-Rumeli Ciheti Haritaları” Sarıyer’den Beşiktaş’a uzanan bölgeyle ilgili 1:2000 ve 1:500’lük paftalardan, “Alman Mavileri” ise Suriçi İstanbul’unun yanı sıra, Eyüpsultan, Beyoğlu, Beşiktaş, Kadıköy, Üsküdar gibi yerleşim merkezlerinin haritalarından oluşuyor.
VI. Daire, yani Beyoğlu Belediyesi, 1839 Yılında Tanzimat Fermanı ile ilan edilen idari sistemin, dolayısıyla XIX. Yüzyıl’da başlayan modernleşme sürecinin önemli kurumlarından biri olarak kabul ediliyor. Ayrıcalıklı bir satatüye sahip olan VI. Daire’nin, kurulduğu tarihle bu statüye son veren Belediyeler Kanunu’nun çıktığı tarih arasında (1857-1876) önemle durduğu meselelerden biri, bölgenin kadastral planının hazırlanmasıydı.
Bu kurum, yaklaşık yirmi yılda, önce kendi bünyesinde teşkil ettiği, daha sonra merkezi bir kimlik kazanan Teknik Büro’suyla, Karaköy’den Taksim Meydanı’na uzanan bölgenin ilk detaylı kadastral çalışmasını gerçekleştirdi. Bu çalışmanın en önemli ürünü, Atatürk Kitaplığı’nca tıpkıbasımı yapılan “Cadastre de la Ville de Constantinople-VI. Cercle Municipal” adlı atlastır. Bu atlasın Atatürk Kitaplığı’nda dört cildi bulunuyor. Bütün çabalarına rağmen, diğer ciltlere ulaşamadıklarını belirten İrfan Dağdelen şunları söylüyor:
“Beyoğlu bölgesinin şehir ve mimari dokusu konusundaki çalışmalar için önemli bir kaynak olan bu kadastral planlar, VI. Daire Belediyesi’nin sınırları içinde bulunan alanı belli bölgelere ayırmak suretiyle oluşturulan ciltlerde yer alıyor. Bu ciltlerin ilk sayfalarında kadastrosu yapılan alanın 1:2000 ölçeğinde genel planı var enlem ve boylamlar, bu plan üzerinde oluşturulan kadraj üzerinde belirtilmiş, ayrıca binalar, kârgir, ahşap gibi yapı malzemelerine göre belirlenmiş. Bahçeler ve boş alanlar farklı renklerde boyanmış. Bu planlarda, sokak, cadde ve çıkmazların isimleri de kayıtlıdır. Bu ilk genel plandan sonra, 1:200 ölçekli paftalar geliyor. Bunlarda daha ayrıntılı bilgiler var.”
Rumeli Ciheti
Sarıyer, İstinye, Arnavutköy, Bebek, Tarabya, Beşiktaş, Kâğıthane haritalarının yer aldığı İstanbul Rumeli Ciheti Haritaları, geçen yüzyılın başlarında İstanbul Harita Şirketi tarafından hazırlanmıştı. Bunlar arasında, 1:2000 ölçekli genel planların yanında 1:500’lük daha ayrıntılı paftalar da bulunuyor. 1:2000 ölçekli planlarda izohips eğrileri, eş yükseklikler, ormanlık alanlar, çiftlikler, taşlıklar, göletler vb. yeryüzü şekilleri gösterilmiş. 1:500’lük planlarda ise idari binalar, karakollar, cami, mescit, tekke, kilise, havra gibi dini yapılar, çeşmeler, kuyular, sahilsaraylar, köşkler, kışlalar, saraylar vb. ayrıntılı bir şekilde gösterilmiş. Araştırmacıların aradıkları semt, cadde, sokak ve binaları kolayca bulabilmeleri için eski harfli metinler Latin harflerine çevrilmiş. Cildin sonunda araştırmacıların işini çok kolaylaştıran dizinler yer alıyor.
Alman Mavileri
İstanbul’da şehir planlamasına temel oluşturacak haritaların alınması için, ilk adım İstanbul Şehremaneti tarafından, Halil Edhem Bey’in şehreminliği döneminde, “nirengi sistemi” kurma işi Fransız Topoğrafya Cemiyeti’ne ihale edilerek atıldı. Fransız plancılar Galata Kulesi merkezli bir nirengi sistemi kurarak, ölçümlerini 1911 yılında tamamladılar. Nirengiye dayanan harita alma işi de 1913 yılında Deutsch Syindikat für Staebaliche Arbeiten firmasına ihale edildi. Haritalar, bu firmanın ölçümlerinden elde edilen bilgiler Almanya’da, aynı haritaların Osmanlıca kopyaları da İstanbul’da gerçekleştirildi.
Her paftası 66x100 cm boyutunda, renkli, 1/1000 ve 1/500 ölçekli olarak hazırlanan bu haritalarda mahalle veya semt adları, sokak ve cadde, yapı adları, saraylar, elçilik binaları, karakol, itfaiye, belediye vb resmi binalar; cami, tekke, medrese, mezarlık, hazire, türbe, kilise, sinagog vb dini yapılar; kule, duvar, sur, kışla, jandarma karakolu, tersane, atölye, levazım deposu v.b askeri yapılar; hastahane, iskele, demiryolu, gar, istasyon türü kamu yapıları, isimleri ve gabarileriyle gösteriliyor. Semt, mahalle, cadde, sokak ve bina isimleri Türkçe okunuşa göre Latin harfleriyle, Fransız telaffuzuna göre yazılmış. “Cami” yerine “djami”, “çıkmaz sokak” yerine “tchikmaz sokak” gibi.
Haritaları yayına hazırlayan İrfan Dağdelen, bunlara niçin “Alman Mavileri” isminin verildiğini bilmediğini, ancak havuz, dere, göl ve deniz gibi su öğeleri mavi renkle gösterildiği için bu isimle tanınmış olabileceklerini söylüyor. Atatürk Kitaplığı’nda, araştırmacıların en sık kullandıkları “Alman Mavileri” üç cilt olarak tasarlandı. Yayımlanan birinci cilt, Üsküdar, Kadıköy ve Beşiktaş’ın bir kısmının paftalarından oluşuyor. İkinci cilt, Beyoğlu ve Eminönü bölgeleriyle Fatih’in küçük bir bölümünü, üçüncü cilt ise Fatih ve Eyüpsultan bölgelerini kapsayacak. Planlarda aranılan yerleri rahat bulabilmek için kitabın başında bir anahtar pafta, sonunda ise cilt ve pafta numaralarının yer aldığı, yaklaşık 14.000 adet semt, cadde, sokak ve bina dizini yer alıyor.
İrfan Dağdelen, bu tıpkıbasımların “Alman Mavileri”ni çok sık kullanan mimarların, şehir plancılarının, avukatların, tarihçilerin ve diğer araştırmacıların işlerinin çok kolaylaşacağını söylüyor ve “Tasnif çalışmaları bittiğinde İstanbul’un tarihi topografyasının nasıl değiştiğini ayrıntılı bir şekilde görmek mümkün olacak” diyor.