Kültürel tesis olması beklenen Hasanpaşa Gazhanesi şantiye oldu! Mülkiyeti İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı’na ait olan Gazhane, yine İBB’nin Kadıköy ve çevresindeki ana yollarda yürüttüğü yol çalışması nedeniyle şantiye alanı olarak kullanılıyor. Tarihi binaların içinde yer aldığı Gazhane ve çevresi, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından 25.10.1994 gün ve 3564 sayılı karar ile koruma altına alınmış olmasına rağmen, burada granit kırılıyor, taşlar yapılıyor. Gazhane alanında yaklaşık 3–4 aydır yürütülen faaliyetle, tescilli binalar ve arazisi büyük ölçüde zarar görürken, yaşam alanlarının ortasındaki bu şantiye ile çevre halkının sağlığı da tehlikeye giriyor.
Gazhane Kooperatifi şikayet etti
Gazhane Çevre Kültür ve İşletme Kooperatifi, çevre halkı ve esnaftan gelen şikâyetler doğrultusunda, İstanbul 5 Numaralı Kültür Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü’ne bir dilekçe yazarak bu durumu şikayet etti ve gerekli işlemlerin yapılmasını istedi. Başkan Ferit Serkan Öngel imzalı dilekçede “Koruma kararında geçici kullanım getirilerek harap edilmemesi yönünde belirlemeniz olmasına rağmen, şu anda Büyükşehir Belediye Başkanlığı’nca granit kırma ile ilgili şantiye olarak kullanılmaktadır. Gazhane alanında yapılan faaliyet ile tescilli binalar ve arazisi büyük ölçüde zarar görmekte ve çevre halkın tepkisini çekmektedir” denildi.
Şantiye için izin verilmedi
Gazhane Çevre Kültür ve İşletme Kooperatifi’nin 01.07.2011 tarihli dilekçesine Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün 12 Temmuz 2011 tarihli cevabında, Kurulun Büyükşehir Belediyesi’ne şantiye için izin vermediği ortaya çıktı. Koruma Kurulu’nun cevap yazısında, İBB’nin ‘Kadıköy-Hasanpaşa Minibüs Yolu Düzenleme İnşaatı’ için Gazhane’yi kullanma isteğine, “onaylı restorasyon projesinde ve vaziyet planında tescilli binaların haricindeki yerlerin kullanımına izin verildiğine” dikkat çekildi. Kurul Müdürü Dr. A. Metin Yıldırımlı imzalı yazıda, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Koruma Uygulama ve Denetim Müdürlüğü’ne hitaben şu uyarıda bulunuldu:
“Söz konusu alanda bahsi geçen kurul kararları gereği, yasal olmayan her türlü inşai-fiziki uygulamalara ve kurulumuz izni alınmaksızın gerçekleştirilen şantiye vb. olarak geçici kullanımlara yönelik uygulamalara izin verilmemesi, gerekli işlem ve takibinin yapılarak yapılan işlem sonucundan müdürlüğümüze bilgi verilmesi hususunda gereğini bilgilerinize arz ederim.”
Halk tozdan ve gürültüden rahatsız
Şantiye olarak kullanılan Hasanpaşa Gazhanesi’nin çevresinde yaşayan halk da durumdan rahatsız. Aylardır devam eden çalışmalar nedeniyle her yer toz içinde. Çevreyi gezerken konuştuğumuz mahalleli ve esnaf, sabah erken saatlerden gece geç saatlere kadar devam eden granit kırma çalışmasından dolayı ortaya çıkan toz nedeniyle pencerelerini dahi açamadıklarından yakınıyorlar. Sürekli kamyonların içeri girip çıktığından bahseden çevre sakinleri, gürültüden de bıktıklarını belirtiyorlar.
‘Şehrin merkezi şantiye haline getirildi’
Gazhane Çevre Kültür ve İşletme Kooperatifi’nin bir dönem başkanlığını da yapmış olan ve hâlâ üyesi olarak faaliyet yürüten Nilgün Canbolat da şehrin merkezinin şantiyeye dönüştürüldüğüne dikkat çekiyor. “Sivil toplum örgütü olarak bir nevi Gazhane’nin bekçiliğini yapıyoruz” diyen Canbolat, kendilerine gelen şikâyet sonucunda Yönetim Kurulu üyelerinin Gazhane’ye gittiklerini ve insanların bile üzerinde gezinmemesi gereken parke taşların üzerinden kamyonların geçtiğini gördüklerini belirtiyor.
Canbolat, bir sit alanının bu şekilde kullanılmasına sessiz kalamayacaklarını vurgulayarak “Daha önce kentsel dönüşüm kapsamında yıktıkları Sulukule’den gelen Romen vatandaşlar da Gazhane’ye yerleşmişlerdi. Bu insanlar kendilerine sağlıklı bir yaşam alanı yaratılmadığı için buraya sığındılar. Ancak hem bu insanlar için hem de tarihi Gazhane binaları ve çevresi için bu durum zarar vericiydi. Yoğun çalışmalar sonucu bu insanları buradan çıkardılar ancak yine onlara doğru dürüst bir yer verilmedi. Koruma Kurulu’nun kararıyla tescilli parselin koruma alanları belirlenerek kültürel tesis yapılmasına onay verildi ancak İstanbul 2010 Kültür Başkenti projeleri kapsamında yapımı gündeme gelen bu tesis de rafa kaldırıldı. Şimdi de bu sit alanı şantiyeye dönüştürülmüş durumda. Biz Kooperatif olarak, Gazhane’deki şantiyeye biran önce son verilmesini istiyoruz” diyor. Canbolat, granit taşlarından çıkan tozların çevre halkın sağlığını tehlikeye soktuğuna da dikkat çekiyor.
Hasanpaşa Gazhanesi Kültür Merkezi projesine ne oldu?
İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti projeleri kapsamında Kadıköy’ü ilgilendiren en önemli proje Hasanpaşa Gazhanesi Kültür Merkezi projesiydi. Yürütücü 2010 AKB Ajansı’nın internet sitesinde projeyle ilgili şu bilgilere yer verilmişti:
“Bu proje ile Hasanpaşa Gazhanesi’nin yeniden işlevlendirilmesi hedefleniyor. Bu endüstriyel tesis içindeki işlevini yitiren mekânların, hazırlanan proje ile bir kültür merkezi olarak yeniden programlanması, kentin Anadolu yakasında ihtiyaç duyulan kültürel etkinliklere hizmet vermesi, proje yönetiminin ve işletme modelinin geliştirilmesine yönelik çalışmaların yapılması amaçlanıyor. 2010’un kalıcılaştıracağı önemli gelişmelerden biri de projenin uygulama aşamasında kurumsal yapısının da tanımlanmış olması. Böylece Hasanpaşa Gazhanesi kentin kültür altyapısındaki gelişmelere bir örnek olacak.”
Ancak yüklü bir bütçe ayrılmasına rağmen proje hayata geçirilemedi çünkü ajansın uygulamaya geçmesi için mülkiyet sahibi olan İstanbul Büyükşehir Belediyesi ile protokol imzalaması gerekiyordu. İki yıl boyunca bu protokol imzalanmadığı için proje gerçekleştirilemedi. Gazhane Çevre Kültür ve İşletme Kooperatifi’nden Nilgün Canbolat, bir daha o bütçeyi oluşturmanın çok zor olduğuna dikkat çekerek “Tren kaçtı!” diyor.
118 yaşında bir endüstri mirası
1800'lü yıllarda Anadolu yakasında ortaya çıkan gaz talebini karşılamak üzere Hasanpaşa'da yeni bir gazhane daha yapılması kararlaştırıldı. Gazhanenin işletme imtiyazı, 1 Ağustos 1891'de 50 yıl için Parisli bir sanayici olan mühendis Charles George'a verildi. 1892'de hizmete giren Hasanpaşa Gazhanesi'nin işletme sözleşmesi 1924'te 50 yıl için yenilendi. Kadıköy-Üsküdar ve Anadolu Yakası Havagazı Şirketi, 1926'da Yedikule Gazhanesi'ni de satın aldı. Bu şirket daha sonra işletme imtiyazlarını ve tesislerini 21 Nisan 1931'de İstanbul Elektrik Şirketi'ne sattı. Ancak İstanbul Elektrik Şirketi'nin millileştirilmesinin ardından havagazı şirketi ayrılarak 31 Aralık 1937–01 Ekim 1944 arasında faaliyetlerine müstakil olarak devam etti. Ancak zarar eden bu şirket, devlet tarafından satın alındı ve 1 Temmuz 1945'te İstanbul Belediyesi Elektrik Tramvay Tünel İdaresi'ne (İETT) bağlandı. Gazhane'ye zaman içinde yeni fırınlar eklendi. Böylelikle o yıllar için Anadolu yakası gaz ihtiyacının üzerinde bir üretim rakamına ulaşıldı ve önemli bir kömür tasarrufu sağlandı. Ancak daha sonraları talep azalması nedeniyle gazhane 13 Haziran 1993'de faaliyetine son verdi. Türkiye’nin en önemli endüstriyel kültür miraslarından biri olan Hasanpaşa Gazhanesi, üretimin durmasıyla İstanbul’da türünün son örneği olarak kaderine terk edildi. Gazometreleri sökülüp satıldı, hurda deposu ve çöplük haline getirildi. Farklı dönemlerde kömür deposu, otobüs garajı, İETT deposu olarak kullanıldı.1994 yılında kalan parçaları da sökülmek üzereyken, SİT alanı ilan edilerek koruma altına alındı.
Haber: Semra ÇELEBİ
Fotoğraflar: Eylem Başak ŞENTÜRK