Tam bir yıl önce bugün, ABD’liler güne uyandıklarında bildikleri ekonomik sistemin yerinde yeller esiyordu. Yaklaşık 160 yıllık bankacılık deneyimi olan Lehman Brothers’ın iflas kararı almasıyla tüm dünya son 80 yılın en büyük ekonomik kriziyle karşı karşı kaldı. ABD’nin beşinci büyük yatırım bankası olan 158 yıllık finans devi Lehman Brothers’ı kurtarma çabaları başarısızlıkla sonuçlanmış, banka geçen yıl 15 Eylül’de iflasını açıklamıştı.
Kara pazartesi
İşte bir yıl önce yaşanan ‘kara pazartesi’ ve sonrası... Yıllar sonra geriye dönüp bakıldığında 2008 yılı mali alanda başlayan, zamanla küresel ekonomiyi altüst eden krizle hatırlanacak. O krizin başlangıç tarihi de 15 Eylül olarak kayıtlarda yer alacak. Bir yıl önce bugün ABD ‘kara pazartesi’yi yaşadı. Takvimler 15 Eylül’ü gösteriyordu. Dünya ekonomisi Lehman Brothers’ın iflas bayrağını çekmesiyle krizin içinde buldu kendini. Banka çalışanları kişisel eşyalarıyla dünya geneline yayılan ofislerini terk ediyor, görüntüleri izleyenler şaşkınlık içinde olan bitene anlam veremiyordu.
Devler bir bir çöktü
Lehman Brothers’ın iflası fitili ateşledi. ABD finans devleri ardı ardına çöktü. Eylül ile ekim ayları krizin şiddetini en fazla hissettirdiği aylar oldu. ABD yönetimi dev mortgage şirketleri Fannie Mae ve Freddie Mac’e el koydu. Sadece bu iki şirket değil, aralarında yatırım bankası Merrill Lynch’in de bulunduğu tam 25 banka Hazine’nin kontrolü altına girdi. Ardından mali kriz genişledi, küresel ekonomik krize dönüştü. Otomotiv ve perakende sektörlerine de ağır darbeler indirdi. Amerikan otomotiv endüstrisinin üç dev şirketi General Motors, Chrysler ve Ford iflas noktasına geldi.
ABD kesenin ağzını açtı
ABD’de başkanlık seçim süreci devam ederken bugünün başkanı Barack Obama daha adayken, çalışmalara başladı. Devralacağı ekonomiyi düze çıkarmak için yoğun mesai harcadı. Beyaz Saray, finans sektörünü rahatlatmak için 700 milyar dolarlık sorunlu varlıkları kurtarma programı hazırladı. Sanayinin yeniden canlanması için de 800 milyar dolarlık teşvik planı açıkladı. Ancak kriz ABD sınırları içinde kalmadı. Avrupa’da, Uzakdoğu’da neredeyse hemen her yerde etkilerini ciddi şekilde gösterdi.
Faizler ‘0’ noktasında
Krizle baş edebilmek için başta ABD Merkez Bankası (Fed) olmak üzere pek çok banka tarihte görülmemiş şekilde koordineli bir biçimde faizleri düşürdü. Faizler ‘0’ noktasını bile gördü. Kriz, dünya genelinde birçok sektörde işten çıkarmalara yol açtı. Son bir yılda yüzbinlerce kişi işsiz kaldı.
Lehman Brothers’ın iflasıyla başlayan süreç halen sürüyor. Dünya genelinde finansal sistem adeta yeniden inşa ediliyor. Ancak krizin etkilerinin ne zaman silineceği hâlâ bilinmiyor. Yatırım bankası Lehman Brothers’ın batışından bu yana bir yıl geride kaldı. CNBC.com’da yer alan bir analizde, “Eğer Lehman kurtarılsaydı, küresel ekonominin bugünkü durumu ne olurdu?” sorusuna yanıt aranıyor.
Lehman ne yapmıştı?
Haberde, “Dönemin Hazine Bakanı Hanry Paulson ve Fed Başkanı Ben Bernanke Lehman’ı kurtarmış olsalardı, bir başka şirketin iflası piyasaları kaosa sürükleyecekti. Lehman sadece bardağı taşıran son damla oldu” deniyor.
Lehman Brothers’ın sorumsuzlukla suçlanmasına neden olan birçok şeyin aslında sektörün geneliyle ilgili bir sorun olduğu hatırlatılıyor ve “Lehman, aşırı kaldıraç ve riskli konut kredilerine aşırı ilgi gibi işlemlerle suçlanıyordu. Oysa tüm bunlar Citigroup’un ve Bear Stearns’ün de günlük işleri arasındaydı” ifadelerine yer veriliyor. Haberde, Lehman’ın iflasının bir anlamda küresel ekonomi için olumlu olduğu da savunuluyor. Ben Bernanke ve Henry Paulson’un Lehman’ın iflası öncesinde, ABD Kongresi’ne giderek ekonomiye destek amaçlı yeni yetki ve kaynaklar istedikleri fakat olumsuz anıt aldıkları belirtiliyor. Ancak Lehman’ın iflasının ardından 700 milyar dolarlık kurtarma paketinin kongreden geçtiği de hatırlatılıyor ve “Lehman bir anlamda Wall Street için kendisini feda etmiş oldu” deniyor.
Lehman kurtarılsaydı?
CNBC.com’da konuya ilişkin bir anket yer alıyor: “ABD hükümeti Lehman Brothers’ı kurtarmalı mıydı?” diye sorulan ankette ‘evet’ ve ‘hayır’ oranlarının birbirine yakın çıkması dikkat çekiyor. Ankete katılan 3 bin 333 kişinin yüzde 51’i hükümetin Lehman Brothers’ı kurtarmış olması gerektiğini belirtti. Katılımcıların yüzde 44’ü şirketin kurtarılmamasını doğru karar olarak nitelendirirken, geriye kalanlar çekimser kaldı.
Lehman Brothers’ın iflası ABD ekonomisinde serbest düşüşe yol açtı. 2008’in üçüncü çeyreğinde daralma sürecine giren ekonomide küçülme, Lehman’ın çöküşünün ardından hızla ivme kazandı. 2008’in üçüncü çeyreğinde yıllık bazda yüzde 0.5 daralan ekonomi, dördüncü çeyrekte yüzde 6.3, 2009’un ilk çeyreğinde ise yüzde 6.4 küçüldü. Krizle mücadele yöntemlerinin etkisiyle daralma ikinci çeyrekte hız keserek yüzde 1’e indi. Ancak ABD ekonomisi 2008 ortasından 2009 ortasına kadar geçen sürede arka arkaya dört çeyrek daralarak, büyüme verilerinin kaydedilmeye başlandığı 1947 yılından bu yana en uzun soluklu küçülme dönemini yaşadı.
Lehman tarih oldu, onlar ne yapıyor?
Eski yöneticilerden kimi yeni bir işte, kimi yedi aydır ücretsiz izinde. Lehman’ın batmasında CEO Richard Fuld’ın şirkette yaşanan sorunları görmezden gelmesi büyük rol oynadı. Lehman Brothers’ın iflasının birinci yıldönümü yaşanıyor. Peki krizin en çok konuşulan iflası olan Lehman Brothers’ın o dönemdeki yöneticileri şimdi ne yapıyor? Lehman CEO’su Dick Fuld kendisine sıfırdan bir kariyer yaratmaya çalıştı ve Manhattan’da bir ofis kiraladı.
Helikopterle işe gidiyordu
Lehman’ın batışında çok tartışılan Fuld, finansal danışmanlık yapmaya gayret ediyor. Lehman’ın Yönetim Kurulu Başkanı Joe Gregory ise, Fuld’ın aksine kendisine Wall Street’te yeni bir yer arayışında değil. Gregory zamanının büyük kısmını evde geçiriyor. Long Island’dan Lehman’ın merkez binasına helikopterle gelen Gregory, hem helikopterini hem de Long Island’daki evini satmak zorunda kaldı.
Stres nedeniyle ücretsiz izinde
Lehman’ın Mali İşler Direktörü Erin Callan da, çok kolay günler geçirmiyor. Lehman’dan istifa ettikten sonra Credit Suisse’te iş bulan Callan şubattan bu yana ücretsiz izinde bulunuyor. Gerekçe ise, Callan’ın Lehman yıllarında yüklendiği aşırı stres.
Sanat koleksiyonu ‘haraç mezat’
Amerika Birleşik Devletleri’nin önde gelen finans kuruluşu Lehman Brothers, iflasının birinci yıldönümünde uzun yıllardır biriktirdiği sanat eserlerini satmaya yöneliyor.
Canlandırma paketlerine destek
BBC Dünya Servisi’nce yaptırılan yeni bir kamuoyu yoklaması, hükümetlerin ulusal ekonomilerini canlandırmalarına ve kontrol altına almalarına halkın güçlü destek verdiğini gösterdi. Dünya genelinde ekonomiyi canlandırma planları destek görüyor. 20 ülkeden 22 bin kişinin katılımıyla yapılan kamuoyu yoklaması sonucunda, bu ülkelerden 13’ünde çoğunluğun; yani katılımcıların yüzde 60’ının, ekonomiyi canlandırmak için hükümetin daha fazla harcama yapmasını istediği ortaya çıktı. Ayrıca ankete katılanların yüzde 67’si, hükümetlerinin ulusal ekonomi üzerindeki denetimlerinin artmasından yana. Uluslararası kamuoyu yoklama şirketi GlobeScan ile Maryland Üniversitesi’ndeki Uluslararası Siyasi Eğilimler Programı’nca ortaklaşa yürütülen araştırmaya göre, çoğu ülkede hükümetlerin daha fazla harcama yapması ve kontrolü sıkılaştırması epey destek görüyor. Ekonomi kültürünün, fazlasıyla özel girişimciliği esas aldığı ABD’de bile, yoklamaya katılanların yarısı devletin etkin rol oynamasından yana. Bununla birlikte insanlar, hükümetlerin şimdiye dek yaptıklarından çok da etkilenmiş görünmüyor. Yoklamaya katılanların yüzde 44’ü, kendi hükümetlerinin krize gösterdiği tepkiden tatmin olduğunu belirtiyor.
Banka kurtarmalar destek görmüyor
Kamuoyu yoklaması kapsamındaki 20 ülkedeki katılımcıların yüzde 46’sı, kriz karşısında Başkan Barack Obama önderliğinde Amerikan yönetiminin tepkisinden memnun. Zor durumdaki bankalara hükümetlerin mali yardım yapması, her yerde destek görmüyor, hatta kimi ülkelerde büyük bir muhalefetle karşılaşıyor. Büyük çaplı banka kurtarma operasyonlarına gidilen ülkelerden İngiltere’de örneğin, İngilizlerin çoğu bu tür müdahaleden memnun görünüyor. Ancak Amerikalıların yüzde 60’ınsan fazlası buna karşı; Almanya’daki muhalefet ise yüzde 70’i aşıyor. BBC Dünya Servisi’nin yaptırdığı kamuoyu yoklamasının en dikkat çeken bulgusu da bu. Hükümetlerin ve merkez bankalarının, ekonomik bunalımı önlemek için attıkları adımlar arasında banka kurtarma operasyonlarına gitmeleri, belki de yaptıkları en önemli şeydi. Ama görünen o ki, bu adım, çeşitli uluslarda farklı tepki uyandırmış, hatta yer yer sert tepkilere yol açmış. Kamuoyu araştırması sadece katılımcıların görüşlerini yansıtıyor; niçin bu görüşleri taşıdıkları anlatılmıyor. Bu yoklamadan, mali krizlerin asıl nedeni ve ardından gelen tüm ekonomik sorunlarında da kaynağı olduklarına inanılan mali kuruluşların iflastan kurtarılmasının hoş karşılanmadığı sonucu çıkıyor.