Cumhuriyetimizin “altın yıllar”ını karalamak isteyenlere en anlamlı yanıtı veren “Güzel Sanatlar Akademisi’nde Yabancı Hocalar” adlı kitap, okulun emektar profesörü Ataman Demir’in kaleminden Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nce (MSGSÜ) yayımlandı. Okulun asırlık arşivinden yararlanılarak “Nazi”lerden kaçıp “biz”e sığınan, “Akademili Sanatçılar”ı anlatıyor...
MSGSÜ Rektörü Prof. Rahmi Aksungur, özellikle Atatürk’ün ilgisi ve davetiyle başlayan tarihsel buluşmalar için diyor ki: “..ülkelerini terk etmek zorunda bırakılan onlarca yabancı aydına okulumuzda eğitim verme imkânı tanınmış; bu sayede birçok değerli sanatçımız yetişmiştir.”
Prof. Ataman Demir de şunu anımsatıyor: “Ülkelerindeki ırkçı iktidarla çatışarak göç eden bu insanlara ‘vatansız’ denirdi; Türkiye vatanları oldu...”
Nitekim ressam Léopold Lévy, 1937’den itibaren 12 yıl Akademi’nin “Resim Şubesi Şefliği”ni yürüttükten sonra 1 Kasım 1949 tarihli “veda” dilekçesinde demiş ki: “Burada geçirdiğim uzun zaman zarfında, memleketimde biraz unutulmuş sayılma tehlikesi mevcut olmakla beraber, inanınız ki her zaman benim de vatanım sayılan memleketinizden en güzel hatıralarla dönmüş olacağım...”
'Emek'lerinin karşılığı
Akbank’ın desteğiyle hazırlanan kitapta 17 Alman, 1 Avusturya, 2 İsviçre ve 3 Fransız uyruklu 24 akademisyenin serüveni yer alıyor.
Örneğin 1936’dan 54’e kadar “Heykel Şubesi Şefliği”ni yapan Rudolf Belling’le Kültür Bakanlığı arasındaki 8 Aralık 1936 tarihli sözleşmede; “Her ay emeğine karşılık peşin alacağı 1138 TL brüt maaşı, kesintilerden sonra 750 TL’den aşağı düşmeyecek. İstanbul’a göç masrafı için 1000 TL ve kontrat bitiminde ülkesine dönüş masrafı olarak da 1000 TL ödenecektir” hükmü var.
Belling’in öğrencileri arasında Nijad Sirel, Kenan Yontuç, Ali Teoman Germaner (Aloş), Hüseyin Anka, Hüseyin Özkan, Yavuz Görey, Kâmil Sonad, İlhan Koman, Şadi Çalık, Hüseyin Gezer, Turgut Pura gibi heykeltıraşlarımız bulunuyor. Taksim Gezisi için istenen, ancak oraya konulmayan İnönü Anıtı’na da imza atan Belling’e, 1955’te ülkesine dönünce, sanki “gönül alma” anlamında “Federal Almanya Büyük Hizmet Nişanı” verilmişti…
1939-43 yıllarında “Tezyini Sanatlar” (Daha sonraki ismi: Dekoratif Sanatlar) şubesinde şeflik yapan Fransız mimar Marie Louis Süe ise bir konferansında diyor ki: “Öğrencilerine bu kadar olanak sunan başka bir akademi bilmiyorum. Heykel ve mimarlık bölümlerinin bir arada oluşu eğitiminiz için çok uygun bir ortam yaratmaktadır. Sanatın altın çağlarında ressamlar, heykeltıraşlar, mimarlar ve dekoratörler, işbirliği içinde çalışmışlardır...”
Akademi’de yakın yıllara kadar süregelen bu birlikteliğin, “üniversite düzeni”nden sonra giderek ortadan kalkması, eski hocaları ve öğrencileri üzerken Süe’nin de kemiklerini sızlatıyor olmalı.
Efsanevi mimar
Modern mimarlığın ünlülerinden Bruno Taut da 1936-38 dönemi mimari şubesi şefi... Ataman Demir’in deyimiyle “Hayatının son yıllarını geçirdiği Türkiye’de inşa ettiği binalar ve eğitime katkısıyla bir efsane...”
Genç Bruno, 1. Dünya Savaşı’nda İstanbul’a gelerek “Türk - Alman Dostluk Evi” projesi yarışmasına katılmıştı. Nazilerle çatışan düşünceleri ve Sovyetler Birliği ziyaretleri nedeniyle tutuklanmak üzereyken kaçarak Japonya’ya gitti. 1936’da da Türkiye’ye sığınıp mimarlık şubesinde hocalık yaparken 1938’de yaşamını noktaladı... Mezarı da İstanbul’da olan Taut’un okuldaki cenaze törenini Prof. Maruf Önal şöyle anlatıyor: “Sandukasının başucunda ünlü kemancı Mischa Elman, Beethoven’in bir sonatını çaldı; öyle istemiş… O güne kadar hiç böyle bir cenaze töreni görmemiştim...”
“Tatbikat Bürosu”ndan mimar Şinasi Lügal da şunları söylemiş; “Memleketimize gösterdiği muhabbetin samimiyetini hayatından sonra da topraklarımızdan ayrılmamak arzusu ile ispat etti. Biz de onu kalplerimizden hiçbir vakit ayırmayacağız...”
Hitler faşizminden kaçanlar, sadece Yahudiler değil, sosyalist, devrimci ve yurtsever aydınlardı. Kendilerine en güvenilir sığınak olarak Türkiye’yi seçmeleri, Cumhuriyetin de onları kucaklayarak eğitime kazandırması, yakın tarihimizin en onurlu sayfaları arasındadır.
Ataman Demir’e, o sayfaların en insancıl ayrıntılarını kitaplaştırdığı için kuşaktan kuşağa teşekkür borçluyuz.