“Cennetin Kapıları” adlı anıtsal fotoğraf sergisi İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimar Sinan Holü’nde açıldı. Serginin danışmanı Prof. Doğan Kuban, küratörü ise Y. Mimar H. Basri Hamulu. “Fotoğraflar gece çekildi; çünkü taşlar, bezemeler üç boyutlu. Üç boyutu algılayabilmek için güneş sizin istediğiniz efekti vermiyor. Bu yüzden stüdyo kurduk” diyor, serginin fotoğraflarını çeken mimar Cemal Emden. Sergi, 29 Mayıs’a dek İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimar Sinan Holü’nde ziyarete açık olacak.
‘Cennetin Kapıları’nı görmek, ‘alabildiğine özgür bir betimleme coşkusu’na tanık olmak... Tam anlamıyla Evliya Çelebi’nin dediği gibi: “Üstat, mimar, bu camiye öyle emek sarf edip, kapı ve duvarları öyle nakş-ı bukalemun eylemiş ki, methinde diller kısır, kalem kırıktır...” Prof. Doğan Kuban ile Sıvas’taki Divriği Ulucamisi’ni konuştuk.
- Sanat tarihinde ‘Divriği Ulucamisi’nin yeri nedir?
Anadolu ortaçağının en iyi korunmuş ve olasılıkla en güzel camisi ve şifahanesidir. Heykelsi bezemesi, taç kapılardaki yontusal zenginliği ise sadece İslam sanatında değil, dünya sanatında da eşsizdir.
- Bu eşsizliğin başlıca sebebi?
Dünyada eşi olmayan heykelsi taş oyma bezemesidir.
- Bu bir İslami bezeme mi?
Kuşkusuz bir İslami sanat yapıtıdır. Fakat İslami olarak bilinen bezeme klişelerini aşmış bir heykelsi yaratmadır.
- Yapı daha önce bilinçsiz restorasyona uğramıştı…
Bu Türkiye’nin bütün yapıları için ortak bir hastalıktır. Gerçek uzman, deneyimli müteahhit, kontrol ve projesiz ihale gibi pek çok nedeni vardır. Türkiye’de anıtların tarihi karakterini yok etmenin araçlarından biri bilinçsiz restorasyonlardır, ve devlet eliyle yapılıyor.
- Yapıya ilişkin koruma anlamında hedefiniz nedir?
Yapının özgünlüğü, başka eşi olmayan taş oyma yontusudur. Bu yontu hem bir başyapıttır, hem bir İslami heykeldir. Bir heykel olarak korunmalıdır.
- Bu tür yapıları korumanın yolu nedir?
Müzeye kaldırmak ya da müzeye dönüştürmektir.
Soyut kompozisyon
- Neden anlaşılması zor bir yapı?
Çünkü ortaçağın Orta Asya ve Yakındoğu’yu tümüyle yeniden biçimlendiren tarihi kasırgalarında değişik biçimsel ve simgesel gelenekleri birleştiriyor.
- Kent halkı, kuzey taç kapısının sol tarafının (doğu) erkek varlığını, sağ tarafının ise (batı) dişi varlığı temsil ettiğini düşünüyor. Doğru bir tespit mi?
Bu yapıya ilişkin yerel mitolojinin söylemlerinden biridir. Fakat şifahane taç kapısında bugün tahrip edilmiş biri erkek, biri dişi (belki de ay ve güneş) iki Selçuk figürü vardır.
- “Divriği’de kompozisyonlarda genel bir simetri vardır. Fakat ayrıntılarda bu simetri aranmamıştır. Ve bunun bilinçli bir tutum olduğu açık” diyorsunuz. Bu bilinçli asimetrinin özel bir anlamı var mı?
Bu bir heykel doğaçlamasıdır. Temel simetri bir mimari denge sorunudur. Ayrıntıda farklılık yontucunun doğaçlamasını yansıtır.
- Yapının en görkemli bezemesi hangisi?
Caminin kuzey taç kapısındaki üç boyutlu büyük serbest palmet kompozisyonu.
- Divriği Ulucamisi sanat tarihindeki ününü en çok da kuzey taç kapısının özgün bezemesine borçlu değil mi? Biraz da kuzey taç kapısından bahsedelim…
Bu taç kapı bir cennet kapısı imgesidir. Kapının iki yanında iki hayat ağacı var; ve kemerinin üzerinde de bir lotüs. Büyük soyut palmetler, cennette, dünyada olmayan ağaçların gölge veren büyük yapraklarını büyük bir yaratıcılık ve romantizmle yansıtmaya çalışıyorlar.
- Bu özgün bezemenin en önemli özelliği hayat ağacı uygulaması mı?
Evet. Anıtsal ve karmaşık, Türk şamanının 9 katlı göğe çıkışını da simgeliyor olabilir. Üç palmet ve bir güneşten oluşan üç kat (dokuz kat) var.
- Burada sanatçı, bir taş ustasından çok heykeltıraş… Böyle tanımlanmasının nedeni?
Çünkü bir sıradan taş ustası gibi değil, bir yenilik yaratıcı üç boyutlu iş yapan heykeltıraş gibi ve doğaçlama yöntemiyle taşı yerinde yontmuştur.
- Peki serginin adı neden Cennetin Kapıları?
Çünkü taş yontu ustası Hürremşah burada cenneti ve kapısını hayal ederek çalışmış.